Авлигын талаарх олон нийтийн ойлголт мэдлэг тогтоох судалгаа 2018

Азийн сан, Сант Марал сантай хамтран Авлигын Талаарх Олон Нийтийн Ойлголт, Мэдлэг тогтоох (SPEAK) 19 дэх удаагийн судалгааг нийслэл Улаанбаатар хот болон аймаг, сумдыг хамруулан үндэсний хэмжээнд хийж гүйцэтгэжээ. Судалгаагаар авлигын цар хүрээ, олон нийтийн ойлголт, төсөөлөл, тэдгээрт гарч буй өөрчлөлт, өрхийн түвшиний авлигын тохиолдол, төр засгаас авлигын эсрэг хэрэгжүүлж буй арга хэмжээний талаарх мэдээллийг цуглуулж, ил болгохыг зорьсон байна.

Энэхүү судалгааг Канадын Гадаад Хэргийн Яамны санхүүжилтээр Азийн сангийн хэрэгжүүлж буй "Ардчилсан оролцоотойгоор төрийн албанд сайн засаглал, ил тод байдлыг бэхжүүлэх нь" төслийн (STEPS) хүрээнд явуулсан аж.

ТАЙЛАНГ ТАТАЖ АВАХ

Авлигын талаарх олон нийтийн ойлголт мэдлэг тогтоох судалгаа 2017

Азийн сан, Сант Марал сантай хамтран Авлигын Талаарх Олон Нийтийн Ойлголт Мэдлэг тогтоох (SPEAK) 18 дахь удаагийн судалгааг нийслэл Улаанбаатар хот болон аймаг, сумдыг хамруулан үндэсний хэмжээнд 2017 оны 6 дугаар сард хийж гүйцэтгэсэн байна. Судалгаагаар авлигын цар хүрээ, олон нийтийн ойлголт, төсөөлөл, тэдгээрт гарч буй өөрчлөлт, өрхийн түвшиний авлигын тохиолдол, төр засгаас авлигын эсрэг хэрэгжүүлж буй арга хэмжээний талаарх мэдээллийг цуглуулж, ил болгохыг зорьсон аж.

Судалгааны тайлан ҮЗЭХ

АВЛИГЫН ТАЛААРХ ОЛОН НИЙТИЙН ОЙЛГОЛТ МЭДЛЭГ ТОГТООХ СУДАЛГАА

АНУ-ын Азийн сангаас ОУХА-ын санхүүжилтээр хэрэгжүүлж буй Засаглал, ил тод байдлыг дэмжих төслийн хүрээнд “Авлигын талаарх олон нийтийн ойлголт мэдлэг тогтоох” гурав дахь удаагийн судалгааг энэ оны 9 дүгээр сард хийж гүйцэтгэлээ. “Авлигын талаарх олон нийтийн ойлголт мэдлэг тогтоох” судалгаа нь иргэдийн авлигатай холбоотой бодит туршлага болон дээд түвшний авлигын талаарх ойлголт, мэдлэгийн талаар тандан судалсан болно. Засаглал, ил тод байдлыг дэмжих хөтөлбөрийн хүрээнд АНУ-ын Азийн сан өөр нэгэн судалгааны тайланг 2012 онд гаргасан бөгөөд энэ нь бизнесийн салбар дахь авлигын нөхцөл байдлыг тодорхойлоход чиглэсэн судалгаа юм (“Бизнес эрхлэлтийн орчин дахь авлигын нөхцөл байдал”). Дээрх хоёр судалгааг гүйцэтгэхэд Сант Марал сан АНУ-ын Азийн сантай түншлэн ажилласан болно. 

Авлигын талаарх олон нийтийн ойлголт мэдлэг тогтоох судалгаа

“Авлигын талаарх олон нийтийн ойлголт болон мэдлэг тогтоох” судалгаа нь АНУ-ын ОУХА-ын дэмжлэгтэйгээр АНУ-ын Азийн сан хэрэгжүүлж буй “Засаглал, ил тод байдлыг дэмжих” төслийн бүрэлдэхүүн хэсэг юм. Уг судалгааг АНУ-ын Азийн сангийн “Монгол Улсад авлигатай тэмцэхэд дэмжлэг үзүүлэх” хөтөлбөрийн үед хагас жил тутам хийгдэж байсан “Авлигын түвшин тогтоох” судалгаанд суурилан хийсэн болно. 

Эрүүл мэнд, боловсрол, хөдөлмөр халамжийн байгууллагуудын шударга байдлын үнэлгээ

Авлигатай тэмцэх газар “Төрийн байгууллагуудын шударга байдлын үнэлгээ”-г гаргасан талаар мэдээлж байсан. Шударга байдлын түвшингийн үнэлгээг салбар тус бүрээр цуврал болгон хүргэх бөгөөд энэ удаа эрүүл мэнд, боловсрол, хөдөлмөр халамжийн байгууллагуудын шударга байдлын үнэлгээг танилцуулж байна.

НЭГ. Эрүүл мэндийн байгууллагын шударга байдлын түвшний үнэлгээ

Эрүүл мэндийн байгууллагаар 2011 онд давхардсан тоогоор 14.4 сая иргэд үйлчлүүлсэн байна. Эрүүл мэндийн байгууллагын шударга байдлын түвшний үнэлгээ 3.24 гарсан нь үнэлгээнд хамрагдсан төрийн байгууллагуудын дунджаас 0.14 пунктээр доогуур гарчээ. Эрүүл мэндийн байгууллагын хувьд шударга байдлын бүх дэд үзүүлэлтүүдийн үнэлгээгээр судалгаанд хамрагдсан төрийн байгууллагын дунджаас доогуур байна.

Хятад, ОХУ-ын компаниуд авлигад хамгийн дуртай

Олон улсын хэмжээний бизнесийн гэрээ байгуулахад хээл хахууль өгч ажлаа амжуулах гэдэг компаниудыг Хятад, ОХУ тэргүүлж байгааг судалгаа харуулжээ. Авлига, хээл хахуультай тэмцэх “Transparency International” компаниас 28 орны 3,000 гаруй бизнесийн төлөөлөгчдийн дунд явуулсан судалгааны дүн ингэж гарсан байна. Ялангуяа уул уурхай, газрын тос, байгалийн хийн гэрээ, хэлэлцээрийн үеэр асар их хэмжээний авлига яригддаг талаар судалгаанд дурьджээ. Харин авлига, хээл хахууль хамгийн багатай орнуудыг Нидерланд, Швейцари улс тэргүүлжээ. Судалгааны үр дүн төрийн үйлчилгээний салбар, барилга, бизнесийн байгууллага авлига, хээл хахуульд хамгийн их өртдөгийг харуулсан байна. Түүнээс гадна эдийн засгийн өсөлт нь хурдасч, хөгжиж буй орнуудад авлига, хээл хахууль улам дэлгэрсэн талаар дурьджээ. Авлига ихтэй орнуудын тоонд ОХУ, Хятадын дараа Энэтхэг, Бразиль, Итали орсон байна. Аж үйлдвэр өндөр хөгжсөн орнуудад хээл хахууль хамгийн бага байдаг салбар нь хөдөө аж ахуй гэнэ. Дээрх судалгааг явуулсан “Transparency International” компанийн захирал “Их 20” гүрний тэргүүдээс авлигыг устгахад чиглэгдсэн олон улсын хэмжээнд өрнүүлсэн арга хэмжээ авахыг уриалжээ.

эх сурвалж: www.news.mn

Сант марал сангийн авлигын түвшин тогтоох 9 дэх удаагийн судалгаа

АНУ-ын Азийн сан, "Сант марал" сантай хамтран хагас жил тутамд гаргадаг авлигын түвшин тогтоох ес дэх удаагийн судалгааг энэ оны гуравдугаар сараас эхлэн явуулж, дүнг нь гаргажээ.

Энэхүү судалгааг олон түвшний санамсаргүй түүврийн аргыг ашиглан урт хугацааны давтамжтай явуулдаг байна.

Энэ удаагийн судалгаа нь өрхийн түвшний авлигыг судлах зорилготой байсан байна. Төрийн байгууллагад байх авлигын түвшинг тодорхойлохын тулд судалгааны дүнг жагсаажээ.

Жагсаалтыг газрын алба, гааль, уул уурхайн салбар, шүүгчид тэргүүлсэн бол улс төрийн намууд гуравдугаар байрт орсон байна.

Мөн өрхүүд ихэнхдээ эмч, багш, төрийн албан хаагч, цагдаа нарт хахууль өгдөг болох нь судалгаагаар илэрчээ.

Монгол улс дахь авилгалын байдалд хийсэн үнэлгээ USAID /2005/

Энэхүү тайлан нь АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн агентлаг (ОУХА)-ийн Монгол дахь Төлөөлөгчийн газрын санхүүжилтээр Casals & Associates, Inc. (C&A) байгууллагаас Вашингтон дахь ОУХА болон Азийн Сантай хамтран 2005 оны 6, 7-р сард Монгол улс дахь авилгалын байдалд хийсэн үнэлгээний үр дүнг толилуулж байна.Уг тайлангийн гол дүгнэлт нь урьд өмнө хийгдэж байсан тоон болон чанарын бусад судалгааны нэгэн адил Монгол улсад “жижиг сажиг” буюу захиргааны түвшинд ч, “их хэмжээний” буюу элит түвшинд ч авилгалын боломж улам өссөөр байна гэж үзжээ. Авилгалын энэ хоёр хэлбэрийн аль аль нь Монголчуудын санааг зовоох ёстой асуудал хэдий ч “их хэмжээний” авилгалыг нилээд ноцтойд авч үзэх ёстой юм. Учир нь ийм төрлийн авилгал эдийн засаг, улс төрийн эрх мэдэлтнүүдийн хоорондох холбоог нягтруулж, бусад хуучин социалист орнуудад тохиолдсон шиг ардчилал, хөгжил цэцэглэлтэнд муу нөлөө үзүүлээд зогсохгүй бүр ардчиллын замаас ухрахад ч хүргэх аюултай.
Awilgal sydalgaa -

“Засаглал ба авилгалын талаархи арван хэвшмэл ухагдхуун”

Улс орны хөгжлийн явцад засаглал хэмээх эмзэг мөртөө ойлгоход төвөгтэй сэдэвт ихээхэн ая холбогдол өгөх болсон юм. Цөөхөн тооны хандивлагчид, олон улсын санхvvгийн байгууллагууд хямрал нvvрлэсэн зарим орны эдийн засгийг сайжруулах vvднээс авилгалыг бууруулах, иргэний нийгмийн дуу хоолойг хөхиvлэн дэмжих, жендерийн зохистой тvвшинг хадгалах, хариуцлагын механизмыг дээшлvvлэхэд туслахыг зорьж байна. Энэ оны 7-р сард Их наймын бvлэг Африкийн нэн ядуу орнуудад vзvvлэх тусламжаа нэмэгдvvлэх, өрийн ихээхэн хэсгийг цуцлах тухайгаа зарлахад засаглалын асуудлал хурцаар тавигдсан юм.
5-р сард гаргасан Африкийн Комиссын тайланд тодорхой дурдснаар “ Сайн засаглал бол хөгжлийн тvлхvvр. Засаглалын чадавхийг бэхжvvлж, хариуцлагыг өндөржvvлж, авилгалыг бууруулж чадсан тохиолдолд л ... бусад төрлийн шинэчлэлийг тухай ярих боломжтой болох юм” гэжээ.
Гэвч сайн засаглалыг тогтоох, авилгалыг хяналтанд авах нь vнэхээр хөгжлийн vндэс болж чадах уу гэсэн асуулт тавигдаж байна. Сvvлийн арав гаруй жилийн туршид хийсэн төрөл бvрийн судалгаа, хөгжиж буй орнуудын өөрсдийнх нь туршлага зэргээс харахад хөгжилд сайн засаглалын гvйцэтгэх vvрэг, тvvний vр нөлөө, эсвэл засаглалын хомсдол тvvнээс vvдсэн стратегийг сайжруулах шаардлагыг харьцуулан дvгнэх бодитой нөхцлийг бидэнд олгосон юм. Сайн засаглал чухал гэдгээс гадна хөгжиж байгаа орнуудын шийдвэрлэж, нэгдсэн ойлголтонд хvрч чадаагvй өчнөөн олон асуудлыг шийдвэрлэхэд туслах олон улсын санхvvгийн байгууллагуудын тусламжийг цар хvрээг нэмэгдvvлэх зайлшгvй хэрэгтэй байгааг бид ойлгосон юм. Ийм ч учраас засаглал болон авилгалын тухай зарим нэгэн хэвшмэл ухагдхуун, vндсэн ойлголтын тухай дахин ярилцахыг санал болгож байна.

Ухагдхуун # 1. Авилгалын эсрэг тэмцэл ба засаглал нь утга нэг бөгөөд ижил төстэй юм.

Нийтийн эрх ашгийн төлөө тухайн орны эрх баригчдын явуулж буй бодлогыг засаглал гэж уламжлал ёсоор тодорхойлдог. Энэхvv тодорхойлолтонд / улс төрийн шалгуураар/ эрх баригчидыг хэрхэн сонгон шалгаруулж өөрчилж буй бvхий л процесс, нөөц боломжоо бvрэн дvvрэн ашиглах засгийн газрын чадавхи, / эдийн засгийн шалгуураар/ бодлогоо хэрхэн хэрэгжvvлж буй байдал болон улс орноо удирдан жолоодож байгаа төр ард иргэдийнхээ итгэл хvндлэл / засгийн газрын бvтцэд багтаж байгаа байгуллагуудыг шалгасан хэмжvvрээр/ хvлээж чадсан эсэх багтдаг. Харин авилгалыг илvv тодрхой оновчтой буюу “ хувийн ашиг сонирхлын төлөө нийгэмд эзлэсэн байр суурь эрх мэдлээ ашиглах “ хэмээн тодорхойлдог.

Ухагдхуун # 2. Засаглал болон авилгалыг хэмжиж болохгvй.
Хэдхэн жилийн өмнө засаглал ба авилгалыг хэмжих боломжгvй гэдгийг олон улсын хэмжээнд хvлээн зөвшөөрдөг байсан нь vнэхээр vгvйсгэх аргагvй vнэн билээ. Харин саяхнаас эхлэн Дэлхийн банк болон бусад байгууллагууд энэ хэвшмэл ойлголтыг арилгах арга олсон юм. Олон улсын төрөл бvрийн байгууллагуудаас авсан 350 гаруй vзvvлэлт дээр vндэслэсэн дэлхийн 200 гаруй орныг хамарсан засаглалын чадавхийн vзvvvлэлтийн хэмжих хэмжvvрийг Дэлхийн банкныхан боловсруулсан билээ. Бидний боловсруулсан засаглалыг хэмжих vзvvлэлт дараах 6 хэмжvvрээс бvрддэг. Yvнд: ард иргэдийн дуу хоолой болон засаглалын хариуцлага хvлээх чадвар, улс төрийн тогтвортой байдал, хvчирхийлэл болон алан хядлага газар аваагvй байдал, засаглалын vр дvнтэй бодлого, хууль дvрмийн хэрэгжилт, хуулийн дvрэм журам болон авилгалын хяналт багтдаг.
Гаргасан vзvvлэлт өргөн хvрээг хамарч байгаа учраас vзvvлэлтийг зарим vед нарийвчлан өөрчилж болдог. Yзvvvлэлт алдаатай гарах, бодитой бус байх ба vр дvнг тодорхойгvй хэлбэрт оруулсан зэргээс шалтгаалан улс орнуудад зэрэглэл тогтооход хvндрэл учрах нь бий. Гэвч сvvлийн vед эдгээр алдаатай vзvvvлэлт багасч авилгал болон засаглалыг хэмжих, хөрөнгө оруулалтын орчныг тодорхойлох явдал зөвхөн нэг vзvvлэлтээс шалтгаалах нь багассан билээ. Yvний дvнд Дэлхийн банкнаас гаргасан засаглалыг хэмжих vзvvлэлтийг дэлхий даяар улс орнуудын талаар мониторинг, судалгаа хийхэд өргөнөөр хэрэглэх болсон юм.

Ухагдхуун # 3. Засаглал болон авилгалын эсрэг тэмцэл чухал гэдгийг хэтрvvлж vнэлэх болов.
Дээрх vзvvлэлт болон бусад зохистой хэлбэрийн шалгуурт тулгуурласны хvчинд судлаачид хөгжил дэхь засаглалын vзvvлэх нөлөөг ихэвчлэн судлах болсон юм. Сайн засаглалын vрээр улс орнууд хөгжлийн хурдацаа маш ихээр нэмэгдvvлж болохыг эдгээр судалгаа харуулсан байдаг. Хөгждийн дундаж тvвшингээс хамаагvй доогуур тvвшинд байсан улс орнууд сайн засаглалыг бэхжvvлснээр өрөгөн хvрээнд авч vзвэл хvн амд ноогдох орлогоо бараг гурав дахин нэмэгдvvлж чадсан нөгөө талаар нас баралт, бичиг vсэг vл мэдэх явдлыг бууруулж орны жишээг бид мэднэ. Энэхvv сайжруулж чадсан жишээ / зөвхөн нэг vзvvлэлтээр/ тухайбал улс орныг авилгалд тогтоосон хяналтаар зэрэглэсэн манай vзvvлэлтэнд нөлөөлж Эквадорын Гвинейг Угандагийн зэрэгт, Угандаг Литвиийн, Литвиг Португалын, Португалийг Финляндын зэрэгт аваачихад хvргэсэн юм. Засаглал мөн улс орны өрсөлдөх чадвар болон орлогын хуваарилалтанд ач холбогдолтой байдаг. Судалгааны дvнгээс харахад авилгал нvvрлэсэн тохиолдол нь хөрөнгө оруулалтад өндөр татвар ноогдуулахтай дvйдэг байна. Ихэнх хөгжиж буй орнуудад авилгал, “хойш чангаасан” энэхvv татвар жирийн өрхийн төсөвд сөргөөр нөлөөлж, доогуур орлоготой айл өрх / орлогын тvвшин өндөр өрхтэй харьцуулахад/ төрийн vйлчилгээнд хамрагдахын тулд төсвийнхөө ихэнх хувийг авилгалд өгдөг хэрнээ чухамхvv авилгалаас болж vйлчилгээнд хамрагдаж чаддаггvй болохыг судалгааны дvн харуулсан байдаг. Дэлхий даяар жилдээ нэг тэрбум ам. долларыг авилгалд зарцуулдаг гэсэн тооцоо гарсан байдаг.
Олон улсын санхvvгийн байгууллагаас vзvvлдэг тусламжийн хөтбөлбөрvvд сөрөг vр дагаврыг бууруулах авилгалын сvлжээг арилгах зорилготой байдаг. Ардчилалын хөгжилд авилгал саад учруулдаг. Засаглал улс орны хөгжлийг тодорхойлдог дан ганц зvйл биш болох нь мэдээж юм. Улс орны хөгжилд макро эдийн засаг, худалдаа, хөгжлийн бодлого чухал нөлөөтэй. Гэвч сул дорой засаглал тогтсон vед улс орны хөгжилд шийдвэрлэх нөлөөтэй бодлого боловсруулах аргагvй билээ.
Шийдвэр гаргах тvвшинд олон нийтийн дуу хоолой оролцоог нэмэгдvvлж vvн дотроо vзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө, эмэгтэйчvvдийн эрхийг хангаж чадваас ил тод байдлын шинэчлэл vр дvнд хvрнэ.

Ухагдхуун # 4. Засаглал зөвхөн өндөр хөгжилтэй орнуудад байж болох тансаг ойлголт
Засаглал болон орлогын хоорондох харьцаанаас vvдэн сайн засаглал орлогыг нэмэгдvvлнэ гэсэн ойлголтыг зарим хvмvvс шvvмжилдэг ч амьжиргааны өндөр орлого өөрөө сайн засаглал тогтсон гэж шууд ойлгогддог. Харин бидний судалгаа энэхvv хэвшсэн ойлголтыг vгvйсгэсэн юм. Энэ нь орлогын тvвшин доогуур байгаагаас болж авилгал цэцэглэж байна гэсэн буруу ойлголтыг төрvvлэхээс гадна ядуу орнууд дахь сул дорой засаглалыг өөгшvvлсэн мэт болно. Бодит жишээн дээр сайн засаглал эдийн засгийн өсөлтийн хурдцыг нэмэгдvvлэхэд нөлөөлдөг болох нь батлагдсан юм. Хөгжиж байгаа нэлээд хэдэн орон тухайлбал, Балтикийн орнууд, Вотсвана, Чили болон Словени өнөдөр хөгжилтэй баян орнуудын зэрэгт хvрээгvй ч сайн засаглалыг хөгжvvлэн бэхжvvлж болохыг харуулсан билээ.

Ухагдхуун # 5. Засаглал хэдэн vеийн турш аажмаар бэхэждэг.
Засаглал аажмаар бэхждэг нь vнэн боловч зарим нэгэн орнод богино хугацааны дотрор огцом өөрчлөлт гарах нь бий. Энэ нь засаглалын хямралд хvрэхэд амархан мөртөө бэхжvvлж сайжруулах явц удаан ярвигтай байдаг гэсэн ойлголтыг нэг талаар vгvйсгэж байгаа юм. Жишээлбэл, 1996 оноос хойш “ олон нийтйин дуу хоолой ба хариуцлага гэсэн vзvvлэлтээр” мэдэгдэхvйц ахиц гарсан орнуудын тоонд Босни, Хровати гана Индонези Серби болон Сиер Лион улсуудыг нэрлэж болно. “Африкийн гутрангуй vзэлтнvvд” сэргэхийг уриалсан хойших богинохон хугацааны дотор Африкийн нэлээд хэдэн оронд эрс ахиц гарсан билээ. Харин ерөнхий дундажыг тооцон vзвэл дэлхий даяар засаглалыг бэхжvvлэх vйл явцад буурах хандлага гарсан бөгөөд энэ хугацааанд нэлээд хэдэн орон тухайлбал Зааны ясан эрэг улс, Балба, Зимбабве улсуудад засаглалын хямрал газар аваад байгаа юм.

Ухагдхуун # 6. Хандивлагч нар авилгал нvvрлэсэн улс орнууд, эдийн засгийн сектороос төслөө хамгаалах ёстой.
Тусламжийн байгууллагууд авилгал нvvрлэсэн гэдэг нь баримтаар нотлогдсон болон авилгал газар авсан улс орон, эдийн засгийн секторт vзvvvлэхээр төлөвлөөд байсан хvмvvнлэгийн тусламжийн зарим төслийг хойшлуулж мөн цуцалж болно.
Засаглалыг системтэйгээр судлаад vзэхэд иргэний нийгмийн оролцоо, хууль дvрэм журам, авилгалын хяналт байхгvй газар тусламжийн төслvvдийн хэрэгжилт амжилтгvй байдаг нь судалгаагаар нотлогдоод байгаа билээ.
Ухагдхуун # 7. Авилгалын эсрэг тэмцэж байж авилгалыг устгана.
Авилгалын эсрэг тэмцэж байж авилгалыг устгана гэсэн нэр томьёонд авилгалын эсрэг аян явуулах, хяналтын байгууллага, ёс зvйн агентлаг бий болгох, авилгалын эсрэг шинэ хууль батлах, дvрэм журам бий болгох зэргээр авилгалын эсрэг тэмцэл хийхэд амжилтанд хvрнэ гэсэн хэвшсэн ойлголт олон улсын байгууллагуудын дотор ч зонхилдог. Yнэн хэрэгтээ эдгээр ажил төдийлэн vр дvнд хvрдэггvй бөгөөд авилгалын эсрэг хvчээр тэмцэх дарамтыг улс төрийн хvрээнд vvсгэдэг байна. Энэ нь засаглалын системтэй, vндсэн өөрчлөлтйиг орлуулах төдий зvйл болдог байна.
Ухагдхуун # 8. Хөгжиж байгаа орнуудын олон нийтийн секторыг дэмжих хэрэгтэй
Олон нийтийн сектор идэвхгvй ажиллаж байгааг буруутгадаг тvгээмэл ойлголт байдаг. Хувийн ашиг сонирхлоо дээдэлсэн хvчирхэг бvлэглэлийн гарт бодлого тодорхойлох эрх мэдэл, төрийн хууль ёс, байгууллагууд оршиж байгаа vед бодит байдал бодосноос маш ярвигтай байдаг. Зарим тохиолдолд бvр олигархи бvлгийн гарт төрийн эрх мэдэл төвлөрсөн байх нь бий. Мөн олон нийтийн засаглал дорой, хөгжиж байгаа орнуудад улс дамнасан корпорациуд хээл хахууль авсаар байгаа юм. Тvvнчилэн төрийн бус байгууллагуудын чадавхи дорой хэвээр байна. Цаашлаад олон нийтийн секторын менежментийг хийхдээ ихэнхдээ хvнд суртал газар авсан баян орнуудын эксперт мэргэжилтэнийг урьж, бvтэц зохион байгуулалтыг хуулбарлан техникийн туслалцаа авч байгаагаас vр дvнд хvрэх нь муу байна.
Ухагдхуун # 9. Засаглалыг хөгжvvлж чадсан орон маш цөөн байдаг.
Yр дvн муутай олон аргыг жагсааж, мөн тvvнчилэн засаглалыг тvvхэн болон соёлын хvчин зvйлийн vvднээс тайлбарласан хэвшмэл ойлголтод автвал гутранги байдалд амархан орж болно. Асуудалд ийнхvv хандвал алдаа болно. Нэгдvгээрт, тvvхэн болон соёл уламжлалын хvчин зvйлийн нөлөөлөл их гэдэг нь vнэнээс зөрдөг. Тухайлбал, хөрш зэргэлдээ Латин Америкийн зvvн эргийн орнууд Солонгосын хойг, шилжилтийн эдийн засагтай Зvvн Европын болон Өмнөд Африкт засаглалын хэвшмэл ойлголт байгаагvй билээ. Хоёрдугаарт зөв стратеги боловсруулваас амжилтанд хvрч болох нь харагдаж байна.
Шийдвэр гаргах тvвшинд олон нийтийн дуу хоолой оролцоог нэмэгдvvлж vvн дотроо vзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө, эмэгтэйчvvдийн эрхийг хангаж чадваас ил тод байдлын шинэчлэл vр дvнд хvрнэ.
Ил тод байдлын шинэчлэл vр дvнд хvрэх аргууд
Ил тод байдал засаглалыг бэхжvvлж авилгалыг бууруулахад туслаж улс орны хөгжлийг тvргэсгэж эдийн засгийн өсөлтийг хангадаг чухал хvчин зvйл болохыг судалгааны дvн харуулж байгаа юм. Гэвч хvчин зvйлд анхаарлаа хандуулах нь тусламжийн байгууллагуудын хөгжилд шаардлагтай байгаа юм. Ийм ч учраас Дэлхийн банкны институт дээр бид ил тод байдлыг нэмэгдvvлэхэд туслах индекс боловсруулсан билээ.
Цаашлаад улс орнууд өөрсдийн нөхцөлд тохируулан хэрэглэж болох шинэчлэлийн нэр томьёог боловсруулан жагсаан бөгөөд vvнд:

- Төр захиргааны байгууллагын удирдах ажилтнууд, улс төрчид, хууль тогтоогчид, шvvх болон харьяаны байгууллагын ажилтнуудын орлогын мэдvvлгийг олон нийтэд мэдээлэх
- Улс төрийн кампанит ажилд оруулсан хувь хvн пvvс компанийн хандивыг нийтэд мэдээлэх, кампанит ажлын зардлыг тайлагнах
- Парламентын сонгуулийн санал, хуулийн төсөл, яриа хэлэлцvvлгийг олон нийтэд ил тод байлгах
- Хуулийн хvрээний маргааныг vр дvнтэй шийдвэрлэж, бизнес, улс төр, хууль тогтоогчид болон төрийн vйлчилгээг салгаж, засаглалыг бэхжvvлэхэд чиглэсэн хуулийг лоббидохыг дэмжих
- Хээл хахуульд автсан байж болзошгvй гэж хvмvvст сэрдэгдсэн / эсвэл дэлхийн банзнаас гаргасан vзvvлэлтээр/ хар дансанд бичигдсэн пvvсийн орлоыг зарлах, ашиг орлого vйлдвэрийн салбарт ажиллаж байгаа хамтарсан vйлдвэрийн газруудад “ юу төлснөө нийтэд мэдэгд “ зарчим хэвшvvлэх
- Мэдээллийн эрх чөлөөний хуулийн хэрэгжилтийг хангах, төрийн байгууллагын мэдээллийг нийтэд ил тод болгох
- Хэвлэл мэдээлэл /интернетийг оролцуулан/ эрхийг хангах
- Төвлөрсөн болон нутгийн захиргааны жилийн төсвийг нээлттэй хэлэлцэх, санхvvгийн ил тод байдлыг чухалчилсан олон улсын валютын сангийн хэм хэмжээ дvрмийг дэмжих, ашигтай секторт ажиллаж буй хамтарсан vйлдвэрийн газрын улсын төсөвд төлж байгаа татварыг засгийн газарт нарийвчлан тайлагнах, өргөн олон нийтийг оролцуулсан уулзалт хийх,
- Дотоодын банк санхvvгийн байгууллагын өмчлөлийн бvтэц, санхvvгийн статусыг нээлттэй болгох,
- Цахим хуудсаар дамжуулан нээлттэй ил тод ажиллах нөхцлийг бvрдvvлэх
- Ул орны засаглал авилгалын эсрэг тэмцлийн төлөв байдал олон нийтийн дунд хийсэн судалгааны зардал / дэлхийн банкнаас дэмжлэгтэйгээр хийгдсэн гэх мэт/ болон
- Хот хөдөөд / бvсчилсэн /тvвшинд хйигдсэн ил тод байдлын хөтөлбөр мөн тvvнчлэн төсвийг нийтэд мэдээлэх, нээлттэй уулзалт зохион байгуулах гэх зэрэг болно.

Ухагдхуун # 10.Олон улсын санхvvгийн байгуулагууд олон зvйл хийж чадахгvй.
Эдийн засгийн хөгжлийг судладаг зарим хvмvvс тухайн улс оронд засаглалыг бэхжvvлэхэд олон улсын санхvvгийн байгууллага хандивчлагч нарын туслалцаа нэмэр болдоггvй гэсэн өрөөсгөл ойлголттой байдаг. Эдгээр судлаачид “ макро эдийн засагт их ач холбогдол өгч улмаар тvvхэн хvчин зvйлийг хэтрvvлэн vнэлж эсвэл засаглалыг бэхжvvлэхэд оролцох нь улс төрийн хувьд эмзэг асуудал учраас гадныхан хөндлөнгөөс дэмжин оролцох боломжгvй гэж vздэг байна. Yнэхээр олон улсын санхvvгийн байгуулагууд оролцох боломжгvй жишээлбэл, шударга сонгууль явуулах зэрэг тухайн улс орны дотоодын асуудал байдаг. Гэвч санал санаачлага гаргаж чадвал ил тод байдлыг дэмжих, хараат бус хэвлэл мэдээлэл, мэдээллийн эрх чөлөөг хангах, авилгалын эсрэг тухайн орны өрнvvлсэн тэмцлийг дэмжих, жендерийн тэгш байдлыг хангах зэрэг авилгалд хяналт тогтоохтой зайлшгvй уялдсан олон асуудал дээр олон улсын санхvvгийн байгууллагуудад хийх зvйл их бий. Авилгалыг устгахад нөлөөтэй / гол төлөв татвар, гааль, шvvх, прокурор зэрэг / байгуулагын чадавхийг бэхжvvлэхэд чиглэгдсэн шинэчлэлийг дэмжих санаачлага ихээхэн ач тустай юм.

2005.11.18 Даниел Кауфман

“Улс төр, хууль хяналтын байгууллагын хүрээн дэх авлигын талаарх төсөөллийн судалгаа”

“Улс төр, хууль хяналтын байгууллагын хүрээн дэх авлигын талаарх төсөөллийн судалгаа”-г АТГ-аас хийжээ. Энэ талаар лавлахаар Авлигатай тэмцэх газрын Судалгаа шинжилгээний албаны дарга Б.Батзоригтой ярилцлаа.

-Судалгааныхаа талаар эхлээд танилцуулахгүй юу?
-Улс төр хууль хяналтын хүрээнд хийгддэг энэхүү төсөөллийн судалгааг хоёр жил тутамд мянганы хөгжлийн зорилтод дэмжлэг үзүүлэх НҮБ-ийн төслийн багтай хамтарч явуулж байна. Судалгааны зорилго нь нөхцөл байдал ямар байгааг тодорхойлж, түүн дээр тулгуурлан хийх ажлынхаа шугамыг тогтоодог. Мөн дээрээс нь бидний хийж байгаа ажил ямар үр дүнтэй байна вэ гэдгийг харахад чиглэгдэнэ. Энэ судалгаанд нөхцөл байдлын талаарх маш сайн мэдээлэлтэй 26 шинжээч оролцлоо.
Түүний 30,7 хувь нь яам агентлагийн хяналт шалгалт хариуцсан энэ чиглэлийн мэдээлэл дээр ажилладаг хүмүүс, 23 хувь нь улс төр, хууль эрх зүйн чиглэлээр бичдэг сэтгүүлчид, 19,2 хувь нь УИХ-ын гишүүд, 19,2 хувь нь улс төр, хууль эрх зүйн чиглэлээр судалгаа хийдэг эрдэмтэн судлаачид, 11,5 нь хувийн хэвшил болон төрийн бус олон улсын байгууллагын мэргэжлийн хүмүүс байлаа.

-Судалгаанаас ямар үр дүн харагдаж байна?
-Энэ судалгаанаас харахад улс төрийн хүрээний авилга нэмэгдэх хандлагатай байна. Харин хууль хяналтын байгууллагын авилга буурах хандлагатай. Харьцуулалтыг 2008, 2009 онтой жишиж байгаа юм.

-Улс төрийн хүрээний авлига аль салбарт илүү байна?
-Ерөнхийдөө улс төрийн хүрээнийхний авилга дэд бүтцийн салбар, уул уурхайн салбар луу нэлээн чиглэж байна гэсэн судалгааны дүн гарсан. Уул уурхай салбар, дэд бүтцийн бүтээн байгуулалт, нам доторх эрх мэдлээтогтооход авлига нь чиглэгдэж байна. Хамгийн аюултай нь хэвлэл мэдээллийн салбарт улс төрчид орж, хэвлэл мэдээллийн байгууллагыг худалдан авах байдал их гарч байгаа бололтой. Сэтгүүлчийг нь худалдаж авч чадахгүй болохоороо байгууллагыг нь бүхлээр нь авчихаж байна. Энэ судалгааны дүнгийн 1-ээс 5 хүртэл оноогоор дүгнэж байгаа. Өөрөөр хэлбэл 5 оноо гарвал улс төрчид тухайн салбарт авлигаар дамжуулан нэгмөсөн эрх мэдлээ тогтоосон байна гэсэн үг. Тэгвэл энэ тоо уул уурхайн салбарт 4,7, дэд бүтэц 4,5, нам доторх эрх мэдлээ тогтоох 4,5, хэвлэл мэдээлэлд эрх мэдлээ тогтоох нь 4,4 байна гэсэн дүн гарсан. /Та бүхэн дэлгэрэнгүйг хүснэгтээс харна уу/

Улс төрийн хүрээний авлигын чиглэгдэх үйл ажиллагааны талаарх үнэлгээ

-Судалгаа нь өөрөө “төсөөллийн” гэсэн. Төсөөлөл гэхээр энэ дүн маань бодит тоо биш болж таарах уу?
-Төсөөлөл гэхээр нэг хүний үнэлэмж биш 26 шинжээчийн үнэлэмж гэсэн үг. Бид судалгаанд оролцсон шинжээчдийнхээ нэрийг нууцалдаг. Энэ шинжээчид маань тухайн салбартаа ажилладаг, “халуун тогоонд” нь байгаа хүмүүс учраас илүү бодитойгоор эрсдэлийг тодорхойлж өгдөг. Төсөөллийн судалгааны нэг энгийн томъёо байдаг л даа. Утаа гарч байна гэдэг бол тэнд ямар нэгэн гал байна гэсэн үг. Утаа өөрөө төсөөлөл. Утаа хэр гарч байна вэ гэдгийг шинжээч нар гаргаж ирнэ. Үүн дээр тулгуурлаад ямархуу байдлаар арга хэмжээ авах вэ гэдэг арга хэлбэрээ тодорхойлно. Энэ төсөөллүүдийг өөрчилснөөр юу хийх ёстой вэ гэдгээ гаргана. Жишээлбэл, уул уурхайн салбарт авилга үүсэх эрсдэл асар өндөр байна шүү гэдэг дохиог энэ судалгаа өгч байгаа хэрэг юм. Гэхдээ энэ төсөөлөл маань иргэдийн төсөөллөөс ялгаатай. Иргэд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээс авч байгаа мэдээллээрээ төсөөллөө бий болгодог. Харин энэ судалгаанд оролцсон шинжээчид тухайн нөхцөл байдалд өөрсдөө ажиллаж байдаг болохоор илүү бодитой судалгаа гардаг.

-Улс төрийн хүрээнд асуудал тийм байдаг байж. Тэгвэл хууль хяналтын салбарт?
- Хууль хяналтын байгууллагуудын авлигат өртөх эрсдэл харьцангуй буурсан байна. Энэ нь тухайн байгууллагуудын авлигын эсрэг зохион байгуулдаг ажлуудтай холбоотой байх. Гэхдээ энэ нь 3,8 гэсэн түвшинд байгаа юм. Хэрэг үүсгэх, хэрэгсэхгүй болгох ажиллагаанд авлига нэлээн чиглэгддэг. Хууль хяналтын байгууллагуудын хээл хахууль өгч авахдаа голдуу өмгөөлөгч, зуучлагчаар дамжуулдаг байна. Мөн мөнгө зээлдүүлээд мартах гэдэг нэг шинэ хэлбэр үүсээд байна. Энэ салбарт хамгийн их авлигын эрсдэл нь замын цагдаа, мөрдөн байцаагч хоёр дээр байгаа юм.

Хяналтын байгууллагын үйл ажиллагаан дахь авлига үүсэх эрсдэлийн үнэлгээ

-Авлигыг цаад хүмүүс нь шаардаж байна гэхээсээ илүүтэй манай иргэд өөрсдөө “хөгжүүлээд” байгаа байдал анзаарагддаг юм. “Тэрэнд тэдэн төгрөг өгөхгүй бол болдоггүй юм гэнэ лээ” гэсэн явган яриа их байгаа нь үүнийг батлах байх.
- Сүүлийн үед хууль хяналтын байгууллагуудад авлига их байгаа гэсэн мэдээлэл их гарч байгаагаас үүдээд сайн өмгөөлөгч хөлслөхийн оронд таньдаг хүн хайх, эсвэл мөнгө өгөх санаа шууд тэр хүнд автоматаар бууж төсөөлөгдөөд байна. Энэ төсөөлөл маань тэр хүнийг шоронд оруулаад байна. Иргэдийн энэ төсөөлөл дээр нь хууран мэхлэгч нар ажиллаад байна гэдгийг сануулмаар байна. “Би тэр өмгөөлөгчийг танина, би тэр мөрдөн байцаагчийг танина, тэдэн төгрөг өгчих, би аргалаад өгье” гээд авчихдаг. Гэтэл хуулийн өмнө ирэхэд тэр хүн хуурч мэхлээд мөнгийг нь авчихсан юм чинь авдаг ялаа авна шүү дээ. Тэгэхээр нөгөө хүн чинь асуудал үүсгэж “Энэ хүн надад хахуулийг зуучлаад өгнө гээд мөнгө өгсөн” гэдэг. Энэ тохиолдолд сая гарсан нэг хэргийг жишээ болгоё л доо. Нөхөр нь шоронд орчихсон эмэгтэй арга ядахдаа нэг хүнд нааштай шийдвэр гаргуулахын тулд мөнгө өгчихсөн. Өнөөх нь “би сайн өмгөөлөгч, шүүх прокурорт мөнгийг чинь өгөөд аргалчихна” гэж. Гэтэл нөгөө зуучилсан хүн маань өөрөө хуурчихсан учраас залилангийн хэргээр шоронд ордог. Гэтэл нөгөө эхнэр нь их хэмжээний хахууль өгсөн хэргээр харин ч бүр нөхрийнхөө араас шоронд орж байгаа юм. Тиймээс ард түмэндээ уриалахад энэ хууран мэхлэгч нар ард түмний төсөөлөл дээр тулгуурлаж гэмт хэрэг үйлдэж байна. Тэдний хууралтанд бүү автаач ээ. Бусад залилангийн хэрэгт хохирогч шоронд орохгүй шүү дээ. Гэтэл энэ тохиолдолд тухайн хүн маань мөнгөө өгөхийн зэрэгцээ, өөрөө давхар хуульд заасны дагуу хариуцлага үүрэх болж байгаа юм. Манай эрүүгийн хуулиар хахууль өгсөн хүн өөрөө сайн дураараа илчилвэл шийтгэлээс чөлөөлдөг заалт байхгүй болчихсон шүү дээ.

-Одоо бол хуулинд заасны дагуу хахууль өгсөн, авсан хоёр хоёулаа шийтгэл амсах байгаа.
- Олон улсын хэмжээнд хахууль өгсөн хүн сайн дураараа илчилвэл шийтгэлээс чөлөөлөгддөг. Манай улсын нэгдэн орсон Авлигын эсрэг конвенци ч ийм байдаг. 2002 он хүртэлх манай улсын хуульд ч сайн дураараа хахууль өгснөө хүлээн зөвшөөрсөн тохиолдолд шийтгэлээс чөлөөлөгддөг байсан. Гэтэл энэ хууль 2002 онд өөрчлөгдсөн /сурв. Энэхүү хууль нь авлигыг далд хэлбэрт оруулахад түлхэц болсон юм. Учир нь авлига авсан, өгсөн хоёулаа буруутан болох заалт орсноор өгсөн хүн авлига өгснөө илчлэх “шаардлагагүй” болсон. Энэ үед УИХ-д МАХН 72 суудлыг эзэлж байлаа/.

-Нэгэнт ийм хуультай юм чинь тухайн иргэн хахууль өгөхөөс татгалзах боломж бол байгаа?
-Саяхан бид иргэн Цэцэгээгийн хэрэг дээр ажиллалаа. Энэ хүн нэг жил гаран хахууль өгөхгүй “үгүй” гэж хэлсэн. Гэтэл СХД-ийн тамгын газрын үйлчилгээ явуулах зөвшөөрөл олгодог албан хаагч тэр хүнийг нэг жил гаран хахууль өгөөгүйнх нь төлөө хохироосон байгаа юм. Тэгээд тэр хүн маань эцэстээ манайд хандсан. Тэгээд манайх шалгаад тэр байцаагчид нь арга хэмжээ авахуулсан. Гэхдээ шударга иргэн эцсийн эцэст ялалт байгуулсан.

-Тэр байцаагч хахууль өгөхийг шаардсан юм уу?
-Хахууль өг гэж шууд шахаагүй. “Наад бичиг баримт чинь болоогүй байна” гээд л буцаагаад байсан бололтой. Яг ямар баримт дутуу, яах ёстойг хэлж өгөхгүйгээр “болоогүй байнаа” л гээд байдаг. Ингээд тухайн иргэн маань ямар нэгэн үйл ажиллагаа явуулж чадалгүй хугацаа алдсан байсан. Бид очоод шалгасан. Ганцхан тэр хүнд арга хэмжээ аваад зогсохгүй, тухайн дүүргийн зөвшөөрөл олгодог тогтолцооны гажгийг нь илрүүлсэн. Тэгэхээр АТГ-ын Хяналт шалгалтын хэлтэс яг энэ чиглэлийн өргөдөл, гомдлыг хүлээж аваад, иргэдийн гомдлыг барагдуулдаг. Манай иргэд гэмт хэргийн шинжтэй зүйлд анхаарлаа хандуулдаг болохоос энэ төрлийн жижиг зүйлд хандаад байдаггүй л дээ. Иргэд манай байгууллагад хандах юм бол хэргийг том жижиг гэхгүй энэ иргэн Цэцэгээгийн хэргийг шийдсэн шиг ажиллах эрх зүйн боломж бүрдсэн байна.

-Улстөрчдийн зүгээс албан тушаалтнуудад хэрхэн нөлөөлдөг бол?
- Улс төрчид үгэндээ ордоггүй албан тушаалтны зөрчлийг илрүүлж түүгээр нь дарамтлах байдал 4,4 оноотой, ажлаас нь хална, арга хэмжээ авна гэж дарамт шахалт үзүүлэх байдал 4,0 оноотой байгаа юм. Энэ үзүүлэлт урьд оныхоосоо нэмэгдсэн үзүүлэлт гарлаа. Сүүлийн үед ах дүүсийнх нь хувийн өмчтэй холбоотой зөрчлийг илрүүлж түүгээр нь дарамталдаг болчихсон. Шударга албан хаагчид ямар нэгэн зөрчил байхгүй бол ах дүүсийнх нь компаниар дамжуулж дарамтлах хандлага гарч байгаа бололтой. Мөн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр зохион байгуулалттай дайруулах үйл ажиллагааг ч улс төрчид хийж байна гэсэн дүн гарсан.

Мөн улстөрчид албан тушаалд томилох ажиллагаанд нөлөөлөх байдал нь хүчтэй хэвээр байна. Улс төр бизнесийн бүлгүүд нэлээд нэгдсэн байна. Бизнесийнхэн улс төрийнхнийг мэдэлдээ авах үйл явц нэлээн өрнөж байна. Үүнээсээ болоод улс төр бизнесийнхэн ялгагдахгүй болоод ирж байна гэсэн судалгааны дүн гарч байна.

Улс төрчид төрийн байгууллагын дор дурьдсан үйл ажиллагаануудад нөлөөлөх давтамжийн үнэлгээ

-Улстөрчдийн хооронд ихээхэн мөнгөний тоо яригддаг. Энэ тал дээр хянаж шалгадаг уу?
-Монгол банк 20 саяас дээш төгрөгний гүйлгээнд хяналт тавьдаг болчихсон шүү дээ. Авлигын гэмт хэргийн улмаас авлигачдад гарч ирдэг хамгийн том бэрхшээл нь мөнгө. Тэр их мөнгөө яаж зарах вэ гэдэг нь хэцүү болж ирдэг.Ийм учраас тэд мөнгөө ямар нэг хэлбэрээр угаадаг. Авлигаар авсан мөнгийг хэрхэн зардаг талаарх асуулгыг судалгаандаа бас тусгасан. Тэгэхэд улс төрийн хүрээнийхэн голдуу үл хөдлөх хөрөнгө, орон сууц худалдан авдаг байна. Мөн хүүхдийнхээ сургалтын төлбөр, өөрийн болон гэр бүлийн эзэмшлийн компанид хувь оруулдаг. Хуулийнхан болохоор голдуу зугаа цэнгэлд зарцуулах юм уу, машин тээврийн хэрэгсэл худалдан авдаг байна.

-Судалгааны дүн нэгэнт гарсан бол түүнтэй холбоотой ямар ажлыг хийхээр төлөвлөж байна?
- Авлига гэдэг маань нийгмийн өвчин. Харин судалгаа гэдэг бол оношилгоо юм. Бид гэмт хэрэгтэй тэмцэх ажлыг судалгаан дээр тулгуурлалгүй “чавганц” аргаар олон жил тэмцсэн. Сүүлийн үед харьцангуй дэвшил гарч судалгаанд тулгуурлаж ажиллах явц нэмэгдэж байгаа. Тэгэхээр АТГ энэ судалгааны дүнд тулгуурлаж эрсдлийг яаж арилгах вэ гэдэг дээр түлхүү ажиллана. Тэгэхгүйгээр хүмүүсийг шийтгээд л байвал оронд нь ямар ч хүн очсон авлигад өртөх эрсдэл нь байсаар л байна гэсэн үг. Орчныг нь цэвэр болгох хэрэгтэй. Бид хүүхдүүдээ бага байхаас нь авлигад дасгаж эхэлж байна шүү дээ. “За миний хүү тийм юм хийвэл ийм чихэр өгье, онц авбал тэгье” гэдэг ч юм уу. Тэгэхээр хүүхдэд би ямар нэгэн зүйл хийвэл надад оронд нь шан харамж өгөх ёстой юм байна гэсэн бодлыг төрүүлчихэж байгаа юм. Багшдаа бэлэг өгөх ёстой гэж бодуулдаг. Гэтэл багш өөрөө авахыг хүсч байна уу, үгүй юу. Дараа нь дээд сургуульд орлоо. Зарим хүүхэд амархан аргаар сураад байдаг. Гэтэл тэр хүүхэд шөнөжин хичээлээ давтаад суугаад байх хэрэг байна уу, үгүй юу. Өнөөдөр төрийн албанд хуурамч бичиг баримттай хүмүүс олон болж байна гэдэг чинь энэ бүх буруу үйл ажиллагааны л уршиг шүү дээ. Тэгэхээр манай АТГ авлига үүсгэж байгаа нөхцөлүүдийг гаргаж, эрүүлжүүлэх ажлыг л хийж байгаа. Олон улсын хэмжээнд ч хүнийг шоронд хийснээр асуудал хэзээ ч шийдэгдэхгүй гэдэг зүйлийг баримталдаг. Нэг хүнийг шоронд хийхэд дараагийн хүн бэлтгэгдээд л гараад ирнэ. Тэгэхээр шоронгоо нэмэх үү, урьдчилан сэргийлэх ажиллагаагаа сайжруулах уу. АТГ энэ төсөөллийн судалгаан дээр үндэслээд авлига үүсэх эрсдэлүүдийг хэрхэн багасгах тал дээр түлхүү анхаарч ажиллах болно.

-Улстөрчдийн зүгээс авлигын эсрэг ажиллах санал гаргасан гэсэн?
- Бид УИХ-ын гишүүн Ж.Энхбаяр, Ж.Сүхбаатар, Х.Тэмүүжин нарыг онцолж хэлмээр байна. Авлигатай тэмцэхэд ард түмний дэмжлэг, улс төрчдийн хүсэл эрмэлзэл байх ёстой. Энэ хоёр байхгүй бол нэг байгууллага хэчнээн ганцаараа орилоод төдий л үр дүнд хүрэхгүй. Улс төрчдөөс хамгийн түрүүнд Ц.Элбэгдорж авлигатай тэмцэхийг уриалсан. Тэгвэл одоо энэ залуу гурван гишүүн маань авлигатай тэмцэх парламентийн бүлэг байгуулж ажиллахаар болсон. Мөн бусад гишүүнээ уриалсан. Энэ уриалгыг бусад нь мөн талархалтай хүлээж авч байгаа. Улс төрийн судалгааны гол дүгнэлт маань авлигын эсрэг лобби бүлэг байгуулахыг уриалах байдаг. Тэгэхээр энэ гурван гишүүн бол их том алхам хийлээ гэж үзэж байна. Олон улсын хэмжээнд олон улсын авлигын эсрэг парламентчдын холбоо гэж байдаг.

-Уул уурхайн салбар сүүлийн үед иргэдийн анхаарлыг ихээр татаад байгаа?
- Уул уурхайн салбарт дахин гарахгүй гэхийг үгүйсгэхгүй нэг хэргийн талаар ярья л даа. Өмнөговьт нэг хүн хувийн компанитай, тэр компанидаа бүтээгдэхүүн хилээр гаргах үүрэгтэй жолооч нарыг шалгаруулж авна гэсэн байгаа юм. Тэгээд “би арван хүн авна. Нэг хүн бүртгэлийн хураамж гэж 2500 төгрөг тушаана” гэсэн. Гэтэл тэнд нь зуу гаруй хүн цугласан байгаа юм. Тэгээд өнөө хүмүүс нь нөгөө этгээдэд хахууль өгч эхэлсэн. Гэтэл өнөөдөх чинь зүгээр л нэг залилагч этгээд шүү дээ. Төсөөлөл гэж хэлээд байгаа чинь л энэ. Иргэдийн толгойд хүнд хахууль өгчихвөл л хэрэг бүтнэ гээд төсөөлчихсөн байдаг нь зальтай этгээдүүдэд “тоглолт” хийх боломжийг олгоод байдаг. Энэ мэт авлига бүхнийг бүтээнэ гэсэн төсөөлөл иргэдэд маш их байдаг. Нэг хүнд хэрэг бүтээгээд өгөөч гээд мөнгө өгчихдөг. Гэтэл тэртэй тэргүй тэр хэрэг нь хуулийн дагуу өөрийнх нь талд шийдэгдэх зүйл зөндөө. Нөгөө хүн болохоор мөнгө өгчихсөн чинь бүтчихлээ гэж бодоод байдаг. Тэгэхээр энэ авлига гэсэн төсөөллийг л өөрчлөх хэрэгтэй.

-Оюутолгойн гэрээ хийгдсэн нь маш их хэл амыг таталж байна. Энэ том гэрээний ард авлига байхыг үгүйсгэхгүй гэх хардлага байгаа. Та бүхэн судалгаа, шалгалт хийж байгаа юу?
-Гэрээ хэдий хэмжээний том байна, төдий хэмжээний өргөн хүрээ, ажиллагаа шаардагддаг.

-Яг хийж байгаа юу гэдэг дээр тодорхой хариулт өгөхгүй юу?
-Тиймээ судалгаа хийж байгаа. Гэхдээ үр дүн гарахад хугацаа шаардлагатай.

О.Ариунбилэг ariunbileg@gogo.mn

Б.Батзориг Монгол Улсын авлигын индекс 0.3 нэгжээр буурсан

Б.Батзориг /АТГ-ын Судалгаа шинжилгээний албаны дарга/
-Судалгаа шинжилгээний алба бол авлига хэмээх нийгмийн хорт үзэгдлийг судалж, оношлох үүрэгтэй. Авлигын хэлбэр, цар хүрээ, нийгэмд учруулах хор уршиг, шалтгаан, нөхцөлийг судлахын зэрэгцээгээр, төрийн байгууллагын шударга байдлын түвшинг үнэлж, цаашид хийх үйл ажиллагааны бодлого тодорхойлох, хийсэн ажлын үр дүнг үнэлж дараагийн үйл ажиллагаандаа ашиглахад шаардлагатай мэдээллээр АТГ-ын удирдлагыг хангадаг.

Манай улсын авлигатай тэмцэх ажиллагааны үр дүнг бие даасан хөндлөнгийн олон улсын судалгааны байгууллага дараах байдлаар үнэлсэн байдаг. “Улс орны өмнө тулгарч буй бэрхшээлтэй асуудал юу вэ?” гэдэгт 2006 онд судалгаанд хамрагдсан хүмүүсийн 28.2 хувь нь авлига гэж үзэж байсан бол 2009 онд 11.4 хувь нь авлига гэж дүгнэсэн.

“Хахууль нэхвэл та яах вэ?” гэсэн асуултад 2007 онд өгнө гэсэн 51.7 хувь нь өгнө гэж хариулж байсан бол 2009 онд 30 хувь болтлоо буурсан байгаа.

“Ажлаа бүтээхийн тулд хахууль өгөхгүй” гэсэн иргэдийн тоо 2007 онд 36 хувь байсан бол 2009 онд 50.25 болтлоо өссөн.

НҮБ-аас дэлхий нийтэд уриалсан Авлигын эсрэг үгүй гэж хэлье гэсэн урианд Монгол Улс нэгдэж, иргэдийн дунд гэрэл гэгээ асч байна. Энэ нь авлигатай тэмцэх үйл ажиллагааны үр дүн гэж үзэж болно.

Дэлхийн улс орнуудын 42.5 хувьд авлигын түвшин буурсан. Тэр дундаа 10-аад улсад авлигын түвшин огцом буурсан. Зарим улс оронд индекс буурсан шалтгааныг авч үзвэл, Грек улсад эдийн засаг улс төрийн байдал хүнд байгаа болон хууль тогтоомжийн хэрэгжилт муу байгаагаас авлигын индекс буурчээ. Малайзад улстөрчдийн авлигатай тэмцэх хүсэл сонирхол илэрхийлэгдэхээ больсон. Боливи улс эдийн засгийн өсөлт буурч, Засгийн газрын үйл ажиллагаа ил тод биш байгаа. Латвийн индекс буурсан шалтгаан нь 2008 оноос хойш авлигатай тэмцэх байгууллагынхаа үйл ажиллагааг доройтуулах чиглэлээр Засгийн газар нь эрчимтэй үйл ажиллагаа явуулах болсонтой холбоотой.

Монгол Улсын хувьд 0.3 нэгжээр авлигын индекс буурсан. Энэ нь Мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийг 10 жил болоход батлахгүй байна. Оюутолгойг ашиглах гэрээ батлагдах үйл явц. Сонгууль шударга бус явагдаж байна, Өршөөл үзүүлэх тухай хууль баталсан нь Монгол Улсад авлигын индекс буурахад нөлөөлсөн гэж олон улсын байгууллагын судлаачид дүгнэжээ.

АТГ-аас гурван төрлийн судалгаа явуулдаг. Нэгдүгээрт авлигын индексийн талаар судалгаа явуулсан байгаа. Шударга байдлын түвшинг үнэлэх судалгаа ирэх зургадугаар сард дуусна.

Улстөрийн хүрээний авлигын байдалд хоёр жил судалгаа хийлээ. Энэ судалгаагаар улстөрийн хүрээний авлига өндөр гарсан. Өөрөөр хэлбэл, улстөрчид гэж өөрсдийгөө нэрлэдэг, сонгуулиар томилогддог албан тушаалтнуудын хувьд авлигын эрсдэл өндөр үзүүлэлттэй гарсан.

Харин төрийн байгууллага дахь авлига их байгаа боловч буурч байна гэсэн дүн гарсан.

Эх сурвалж: http://news.gogo.mn/r/67112

Монгол дахь Авилгалын асуудалд холбогдох Ном зүй |ННФ||Гарын авлага|

krovaz nom zui -

АТГ-ынхан авилгын индексийг тогтоох судалгааг нийтдээ 70 орчим сая төгрөгөөр хийжээ

Судалгаа хийв: Авлигатай тэмцэх газраас авлигын асуудлаар судалгаа хийсэн байна. Манай улсад авлига түгээмэл байна гэж шинжээчдийн 75 хувь нь үзсэн байна. Авлигын гэмт хэргийн улмаас улсын төсвийн жилийн зарлагын 2,7 хувьтай тэнцэх хэмжээний хохирол улсад учирсан байна. Өөрөөр хэлбэл, төрийн байгууллагаас хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрт хамрагдах, төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авах шалгаруулалт буюу тендерт оролцох, өр төлбөр, иргэний нэхэмжлэлийг шийдвэрлүүлэх, татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт эдлэх зэрэг хэлцлүүдийн үнийн дүнгийн дунджаар 10.4 хувьтай тэнцэх хэмжээний хөрөнгө авилга, хээл хахууль байдлаар зарцуулдаг болохыг шинжээчид үзжээ. Үүний дотор төрийн байгууллагын төсөл, хөтөлбөрт хамрагдахын тулд дунджаар үнийн дүнгийн 10.1 хувийг, төрийн болон орон нутгийн өмчийн хөрөнгөөр бараа, ажил, үйлчилгээ худалдан авах шалгаруулалт буюу тендерт ялахын тулд гэрээний үнийн дүнгийн 10.45 хувийг, өр төлбөр, иргэний нэхэмжлэлийг шийдвэрлүүлэхийн тулд тэдгээрийн дүнгийн 9.38 хувийг, татвараас чөлөөлөгдөх, хөнгөлөлт эдлэхийн тулд төлөх ёстой татварын дүнгийн дунджаар 11.5 хувийг авлига, хээл хахуульд зориулан зарцуулдаг байна. Аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд ийм байдал ийм байгаа бол айл өрх болоод иргэдийн хувьд ч авилгын гэмт хэргийн улмаас хохирсон тохиолдол байсаар байна. Иргэдийн 13.3 хувь нь сүүлийн нэг жилийн хугацаанд төрийн албан хаагчдад хээл хахууль өгсөн гэж хариулсан байна. Тэд өрхийн жилийн төсвийнхөө дунджаар 14.6 хувьтай тэнцэх буюу 240.8 мянган төгрөгийн авлига төрийн албан хаагчдад өгчээ. Судалгааны дүнг үндэслэн айл өрхүүдээс төрийн албан хаагчдад өгсөн хээл хахуулийн хэмжээг тооцож үзэхэд 21.7 тэрбум төгрөг болж байна. Төрийн албан хаагчдын хувьд авлигын гэмт хэрэг үйлдэхийг хэн хамгийн их шахаж, дарамталдаг вэ гэдгийг мөн гаргажээ. Санал асуулгад оролцогч төрийн албан хаагчдын 22,1 хувь нь иргэдийн зүгээс авлига санал болгодог гэсэн бол 17 хувь нь дээд албан тушаалтнаас, 17,3 хувь нь найз нөхдийн зүгээс, 13,9 хувь нь бизнес эрхлэгчдээс, 10,4 хувь нь хамт ажиллагсдаас дарамт үзүүлж, авлигын гэмт хэргийг үйлдэхэд хүргэдэг гэжээ.

Эсэргүүцэл: 2009 оны арванхоёрдугаар сарын 9 авлигын эсрэг өдөр гэнэ ээ. Авлигатай тэмцэх газраас энэ өдрийг тохиолдуулан мэдээлэл хийж байх юм. Тэд ингэж байна. Монгол улсын иргэд улирал бүр 40 тэрбум төгрөгийг авлигад өгдөг гэнэ ээ. Жилдээ 160 тэрбум төгрөг болно. Жилдээ нэг өрх 240 мянган төгрөг авлигад өгдөг гэнэ. Юу яриад байгаа юм болоо. Энэ чинь нэг төрийн албан хаагчын сарын цалин байна шүү дээ. Тэгахээр төрийн албан хаагчид маань амьдралд нь хаанаа ч хүрэхгүй байгаа цалингаасаа бас авлига өгөөд амьдардаг болж таарах нь нээ. Ийм хүн үнэмшмээргүй статистик гаргаж яах гэж байгаа юм бол доо. Энэ маягаараа бол Монголын бүх айл, өрхүүд авлигач болж таарах нь. Тэгээд Авлигатай тэмцэх газрыхан та нар жилдээ 240 000 төгрөгийн авлига өгдөг гээ биз дээ гээд дуртай хүнээ гөрдөж болох нээ. АТГ-ыхан 1937 оныг эргүүлж авчрах нь уу. Айл бүрт орж авлигачдыг нь барьж, айдас хүйдэст автуулах санаа агуулаад байна уу. Тэр судалгаанд оролцогчдын тэдэн хувь нь төчнөөн хувь нь авлигал өгсөн, бас надад өгөхийг завдсан гэж хэлсэн гэнээ. Судалгаа ч бай, байцаалт ч бай, юу ч бай ямар ч тэнэг хүн би авлига өгсөн, бас надад өгсөн гэж хэлэх үү. Эрүүл хүний ухаанд Авлигатай тэмцэх газраас судалгаа хийж байна “Та авлига өгч байсан уу” гэж асуухаар нь “Би өгч байсан” гэж хэлэх үү. Хэлэх л юм бол шууд эрүүгийн хэргээр шалгагдана биз дээ. Тэр судалгаанд нь гэнэдээд “Би авлига өгч, авч байсан” гэж бөглөсөн хүмүүсийг шууд шалгадаггүй юмаа гэхэд дараа нь хүссэн үедээ АТГ нээнтэглэж чадна. Тэгэхээр тэр судалгаанд нь оролцсон хүмүүс мэдрэл муутай эсвэл АТГ-ын ажилтнууд өөрсдөө зохиосон байж таараа. Өөрсдийн зохиосон хэн ч итгэмээргүй судалгаа гэдэг зүйлээр ард түмний дунд зохиомол авлига үүсгэж, ард түмэнд ажил хийсэн болж харагдах гээд мөн ч их ядаж байна аа. Бас болоогүй ээ авлига ямар шалтгааны улмаас үүсэж байгааг АТГ-ын хоёр ажилтан телевизээр ингэж ярих юм. Төрийн албан хаагчдад улс төрийн нөлөөлөл их байна, тэгээд улс төрийн нөлөөллөөр ямар ч мэдлэг боловсролгүй, ажлаа мэддэггүй хүмүүсийг ажилд аваад, тэр хүмүүс нь нэгэнт ажлаа мэдэхгүй юм чинь би хэзээ мөдгүй халагдана гэж бодоод авлига авдаг гэнэ ээ. Энэ бол АТГ-ыхны албан ёсны дээрээс нь Авлигын эсрэг өдөр хийсэн мэдэгдэл. АТГ-ыхан зүгээр байхаар зүлгэж суу гэдэг үгийг их сайн ойлгодог юм шиг байна. Энэ дүгнэлтээс үзвэл АТГ-ыхан өөрсдийгөө хэлээд байгаа юм болов уу гэж бодлоо. Яагаад вэ гэхээр Нэгд. Төрийн албан хаагчид улс төрөөс ангид болоод даруй 12 сар болж байна. 2009 оны 1 сарын 1-ний өдрөөс сайд, дарга нараас бусад бүх албан хаагчид улс төрийн аливаа нам, эвсэл, холбоонд харьяалагдахаа больсныг АТГ-ыхан өнөөдрийг хүртэл мэдээгүй юм байх даа. АТГ-ыхан өөрсдөө улс төрийн нөлөөллөөр ажилд ордгоо андуураад хэлсэн юм болов уу. Улс төрийн нөлөөллөөр ажилд ороод ажлаа хийж мэдэхгүй болохоороо авлига авдаг гэж өөрсдийгөө хэлээд байх шиг. Хоёрт. Та нарт гэж хэлэхэд авлига үүсэж байгаа үндсэн шалтгаан нь бол ердөө л төр хангалттай цалинг төрийн албан хаагчиддаа шударгаар өгч чадахгүй байгаад л оршиж байгаа юм. Түүнээс биш та нар шиг сая саяар нь цалин авчаад ажлаа хийж мэдэхгүй болохоороо авлига авч суудаг юм биш. Монголын зуу зуу мянган төрийн албан хаагчид авдаг цалин хүрэхгүй ч гэсэн авлига энэ тэргүйгээр амьдраад болоод л байна. Авлигатай тэмцэж байна гээд янз бүрийн зохиомол нэвтрүүлэг, статистик гаргаж ард түмний тархийг угаахаа болих хэрэгтэй. Та нарын тэр судалгаанд чинь оролцох хүн ч байхгүй. Оролцох хүн байхгүй болохоор нь өөрсдийнхөө ажилчдаасаа энэ судалгааг аваад дүгнээд хэлсэн юм аа гээд үнэнээ хэлчээч. Зүүдээ ярих гэж байгаа юугаа ярьчихлаа гэдэг билээ.

Авилгын индексийг тодруулснаар Монгол улс дахь авилгын цар хүрээ, хэлбэр, шалтгааныг тогтоосон юм. Авилгын индексээр Архангай аймаг хамгийн бага хувьтай байгаа бол Орхон аймаг хамгийн өндөр эрсдэлтэй аймагт багтаж байна. Харин салбар яамдаас эрдэс баялаг эрчим хүчний салбар авилгад хамгийн их өртөх салбараар нэрлэгдсэн байна. Авилгатай тэмцэх газраас авилгын индексийг 2 жилд нэг удаа тодруулж тухайн жилийн 12р сарын эхэнд танилцуулж байхаар тогтжээ. АТГ-ынхан авилгын индексийг тогтоох энэ судалгааг нийтдээ 70 орчим сая төгрөгөөр хийжээ.

эх сурвалж: news.mn

Монгол улс авлигын үзүүлэлтээрээ 180 орноос 124 дүгээрт жагсчээ

“Транспэрэнси Интернэшнл” олон улсын байгууллагаас гаргасан судалгаагаар Монгол улс авлигын үзүүлэлтээрээ дэлхийн 180 орноос 124-д нь орсон байна.

Энэ үзүүлэлт нь манайд авлига гэгч зүйл хүрээгээ тэлж буйн илрэл гэж дүгнэж болох юм.Монгол улс өмнө нь 2004 оноос эхлэн Авлигын индекс-д /АИ/ хамрагдаж, 2.8 болон 3.0 гэсэн оноо авсаар ирсэн. Харин 2008 онд бид 3.0 оноогоор 106-д бичигдэж байсан бол энэ удаад 2.7 хүртлээ буурч 124 дүгээр байранд орлоо.

Тус байгууллага нь Монгол улсын хувьд Дэлхийн банк, Азийн хөгжлийн банкны судалгаа болон олон улсын судалгааны байгууллагуудын нийт 7 эх үүсвэрийг ашигласан уг дүнг гаргасан байна. Энэ нь улс орны эдийн засгийн менежмент сул байх, засгийн газрын үйл ажиллагаа ил тод бус, хариуцлага хүлээлгэх механизм үйлчлэхгүй байх зэрэг үзүүлэлтүүд АИ-ийг буурахад нөлөөлсөн гэж холбогдох хүмүүс ярьж байлаа.

Түүнчлэн манай орон АИ-ээрээ доогуурт бичигдэх болсон шалтгааныг дэлхий дахинд цацагдсан үйл явдлуудын нөлөө гэж дараах хүчин зүйлүүдтэй холбон тайлбарлаж байна.

1.Засгийн газар, төрийн албаны үйл ажиллагаа ил тод бус байх
2.Оюу толгойн ордыг ашиглах гэрээг олон жил боловсруулсан байдал
3.Монгол улсын Ерөнхийлөгч, УИХ-ын сонгууль болон орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагын сонгуульд санал худалдаж авах явдал газар авахаас гадна хууль бус үйлдэл үйлдсэн нь шүүхээр тогтоогдсон ч хууль хэрэгжихгүй байх
4.Авлига буюу албан тушаалаа урвуулан ашиглах гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийг өршөөлд хамруулах хууль батлан хэрэгжүүлсэнээр авлигатай хийх тэмцлийн үр нөлөө буурах нөхцөл бүрдэх... гэх мэт

Авлигын индексийг дэлхийн 180 орны улс төр болон төрийн алба авлигад автсан эсэх талаарх төсөөллийг хэмжсэн судалгаануудыг үндэслэн гаргадаг аж. Ингэхдээ тодорхой өгөгдөхүүн эсвэл үзүүлэлтийг бус төсөөллийг хэмждэг байна. Учир нь тодорхой үзүүлэлтүүд ховор бөгөөд найдвартай эсэх нь тодорхой бус байдаг. Мөн хөндлөнгийн 10 институцийн бизнес эрхлэгч, олон улсын шинжээчид болон тухайн орны мэргэжилтнүүдийн дунд явуулсан 13 судалгааг үндэслэн боловсруулдаг гэнэ.

Сонирхуулж хэлэхэд, авлигын индекс нь хамгийн их буурсан буюу авлига ихэссэн улс орнуудад Бахрейн, Грек, Иран, Maлайз, Maльт, Словак зэрэг орсон бол эсрэг үзүүлэлттэй байсан нь Бангладеш, Белaрус, Гватемал, Литв, Moлдов, Moнтенегро, Польш, Сири, Тонг оржээ.


Эх сурвалж: http://news.gogo.mn/r/63287

Иргэд авлигад 41,7 тэрбум төгрөг зарцуулжээ

Үндэсний хэмжээнд хийгддэг авлигын түвшин тогтоох найм дахь судалгааны тайлангийн дүн гарчээ. Энэ талаар өнөөдөр АНУ-ын Азийн сан мэдээлэл хийсэн юм.

Сант марал сантай хамтран явуулдаг авлигын түвшин тогтоох энэхүү судалгаа нь өрхийн түвшинд хахууль төлөх тохиолдол, түүний шалтгаан, цар хүрээ, хор уршиг болон иргэдийн авлигын талаарх хандлага, ойлголтод ямар өөрчлөлт гарч байгааг бодитой тогтоох боломжийг олгодог билээ.

Энэ оны есдүгээр сард явуулсан тус судалгаанд олон түвшний санамсаргүй түүврийн сонголтыг ашиглан шууд ярилцлагын аргаар нийт 600 иргэдийг хамруулжээ.

Өрхийн түвшин хахууль хэнд өгсөн, шалтгаан, хэмжээ, өрхийн төсөвт хэрхэн нөлөөлсөн зэргээр тооцоолон гаргасан нь тойм төдий бус бодит тооцонд суурилсан хөдлөшгүй баримт гэдгийг судлаачид хэлж байна.

Найм дахь судалгаагаар гарсан зарим гол үзүүлэлтээс дурьдвал:

-2007 онтой харьцуулахад жилийн хугацаанд өрхийн түвшинд хахуульд төлсөн мөнгөний хэмжээ огцом нэмэгдэж өрхийн төсөвт үзүүлэх нөлөөлөл нь өссөн байна. Өрхийн хахуульд төлсөн нийт мөнгөний хэмжээ өмнөх судалгаагаар 40.3 тэрбум төгрөг байсан бол энэ удаагийн судалгаагаар 41.7 тэрбум болж өсчээ.

Дэлгэрэнгүйг: http://news.gogo.mn/r/63223

Монголчууд авилгын үзүүлэлтээр дэлхийд түрүү магнай болоход ойрхон байна

Зурган дээр товшиж томсгож харна уу!
Эх сурвалж: "Зууны мэдээ" 2009 оны 11 сар 25 Лхагва гараг

АВЛИГЫН ЕРӨНХИЙ ТӨЛӨВ БАЙДЛЫН СУДАЛГААНЫ ДҮН (ХУРААНГУЙ)-4

Бүлэг 3. ДҮГНЭЛТ, САНАЛ ЗӨВЛӨМЖ
3.1 Судалгааны үр дүнгээс хийсэн дүгнэлт
Авлигын ерөнхий төлөв байдлын энэ удаагийн судалгааны зорилго нь иргэд, төрийн албан хаагчид, бизнес эрхлэгчдийн авлигын талаарх төсөөлөл, авлигын цар хүрээ, хэлбэр шалтгаан, тэдгээрийг хэрхэн арилгах талаарх тэдний санаа бодлыг тодруулах, авлигатай холбоотой тэдэнтэй тохиолдож байсан асуудлууд, уг асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэж байсан зэрэг мэдээллийг цуглуулан, нэгтгэн дүгнэж олон нийтэд тархаах, авлигатай тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх, соён гэгээрүүлэх чиглэлээр хэрэгжүүлэх бодлого, хөтөлбөрийн суурь мэдээлэл болгон ашиглах явдал байсан юм. Нөгөө талаас авлигын индексийн аргачлалыг боловсруулахад шаардлагатай мэдээллийг цуглуулах, энэ чиглэлээр судалгаа явуулах туршлага хуримтлуулахад энэ удаагийн судалгааны зорилго оршиж байсан юм. Авлигын ерөнхий төлөв байдлын 2008 оны судалгааг 21 аймаг, нийслэлийн 2990 иргэд, бизнес эрхлэгчид, төрийн албан хаагчдыг хамруулан явуулж, үр дүнг нэгтгэн гаргасан нь дээрх зорилгуудыг бүрэн хангаж чадсан үйл ажиллагаа боллоо гэж дүгнэж байна.
Авлига, хүнд суртал, төрийн албан тушаалтнуудын ашиг хонжоо хайсан байдал нь иргэдийн сэтгэлийг зовоож буй асуудлуудын нэг болж байгаа бөгөөд үнийн өсөлт, ядуурал, ажилгүйдлийн дараа орж байна. Иймээс энэ чиглэлд анхаарлаа хандуулж, авлигын цар хүрээ, шалтгаан нөхцлийг тодорхойлон судалгаа мэдээлэлтэйгээр, системтэйгээр энэхүү үзэгдэлтэй тэмцэх нь зүйтэй юм.
Авлигын цар хүрээг тодорхойлох явдал нь энэ удаагийн судалгааны эхний зорилго байсан юм. Судалгаанд оролцогчдын төсөөллөөр манай улсад авлига түгээмэл үзэгдэл болоод байна. Тухайлбал, судалгаанд оролцогчдын 81.9-87.7 хувь нь манай улсад авлига газар авсан гэж дүгнэжээ. Гэхдээ авлигын цар хүрээний талаарх иргэдийн төсөөлөл нь ихээхэн субъектив шинж чанартай гэж үзэх хандлага байдаг. Судалгаанд оролцсон иргэдийн 81.9 хувь авлига түгээмэл үзэгдэл гэж үзсэн хэдий ч тэдний 57.5 хувь нь өөрийн болон гэр бүлийнхээ гишүүдийн асуудлыг шийдвэрлүүлэхээр төрийн албан хаагчдад хээл хахууль өгсөн гэж хариулжээ.
Олон нийт авлигыг хэрхэн ойлгож байна вэ гэдгийг тодруулах нь уг үзэгдлийг судлахад чухал холбогдолтой юм. Авлигыг иргэд олон янзаар тодорхойлж байгаа хэдий ч төрийн албан тушаалын эрх мэдлээр бизнес хийх гэсэн тодорхойлолт давамгайлж байна. Түүнчлэн авлигыг хээл хахууль өгөх, авах гэдгээр голчлон ойлгож, албан тушаалаа урвуулан ашиглаж төсвийн хөрөнгийг шамшигдуулах, өөрийн эрх ашигт нийцүүлэн шийдвэр гаргаж, үйл ажиллагаа явуулах зэргийг орхигдуулах хандлага байгааг энд дурьдах нь зүйтэй юм. Үүнтэй холбоотойгоор “авлига өгөх”, “авлига авах” гэсэн буруу ойлголт олон нийтийн дунд бий болсон байна. Дээр дурьдсан хоёр тооны зөрүүгээр авлига болон хээл хахуулийн хоорондын ялгааг харуулж байна гэж үзэж болох юм.
Иргэдийн зүгээс төрийн албан хаагчдад хээл хахууль өгөх санаачлага, шалтгаан нь ерөнхийдөө тухайн асуудлыг хээл хахууль өгөхгүйгээр шийдвэрлэх боломжгүй гэсэн тогтсон үзэл баримтлал байдаг, иргэд өөрсдөө хээл хахуулийг санал болгож өгдөг, төрийн албан хаагчид шаарддаг эсвэл тийм байдалд оруулдаг гэсэн гурван эх үүсвэртэй байдаг байна. Судалгааны дүнгээр иргэд дунджаар 520.9 мянган төгрөгийн хэмжээтэй хээл хахуулийг дунджаар 210 хоногийн хугацааны дотор төрийн албан хаагчдад өгсөн байна. Иргэдийн төрийн албан хаагчдад өгсөн хахуулийн хэмжээ нь тэдний сарын дундаж орлогоос 47.3 хувиар илүү байгаа юм.
Иргэд, бизнес эрхлэгчид, төрийн албан хаагчдын төсөөллөөр авлигад хамгийн их өртсөн институциудээр газрын алба, УИХ-ын гишүүд, гаалийн байгууллага, эмнэлэгүүд, улс төрийн намууд зэргийг нэрлэж байна.
Судалгаанд оролцогчид улс төрчид, төрийн албан тушаалтнуудын ёс зүйгүй байдал болон төрийн хяналтын систем сул байгаа нь авлигыг бий болгож гол шалтгаан нөхцөл гэж үзэж байна. Харин бусад шалтгаан нөхцлүүдийн хувьд иргэд, бизнес эрхлэгчид, төрийн албан хаагчид бүр ялгаатай байдлаар тодорхойлж байна. Тухайлбал, авлига үүсэх шалтгаан нөхцөл болж болох 26 асуудлаас иргэд төрийн хяналтын систем сул байгааг, төрийн албан хаагчид төрийн албан хаагчдын цалин амьдралд нь хүрэлцдэггүй байдлыг, бизнес эрхлэгчид төрийн үйл ажиллагаа бизнесийн үйл ажиллагаатай холилдож байгаа зэргийг авлига үүсэхэд чухал нөлөөтэй хүчин зүйл гэж үзэж байна.
Судалгааны дүнгээс авлигыг гол нөхцөл нь улс төрийн тогтолцоо, сонгуулийн системд байна гэсэн дүгнэлтийг хийж болохоор байна. Судалгаанд оролцогчдын дийлэнх нь буюу 57.0-68.7 хувь нь улс төрийн намууд, УИХ-ын гишүүдийг авлигад их автсан, 82.5 хувь нь улс төрчид авлигаас ашиг хонжоо олдог учраас авлигатай тэмцэх хүсэл зорилго байдаггүй, 79.3 хувь нь өөрсдөд нь ашигтай байдаг учраас бизнес эрхлэгчид төр засгийн хүрээнд авлигачдыг байлгах сонирхолтой байдаг гэж үзсэн зэрэг үүнийг баталж байгаа юм. Бизнес эрхлэгчид ашиг хонжоо хайж улс төрд, цаашлаад төрийн албанд ордог, түүнчлэн бизнес эрхлэгчид өөрийн бизнесийн үйл ажиллагааг дэмжүүлэхийн тулд улс төрчид, төрийн албан хаагчдад дэмжлэг үзүүлдэг байна. Тэгэхээр улс төрийн намын болон сонгуулийн сурталчилгааны санхүүжилтийн асуудалд анхаарлаа хандуулж ажиллах цаг нэгэнт болсныг дээрх бүх нөхцөл байдлууд харуулж
байна.
Олон нийт авлигатай тэмцэх үйл ажиллагааны эхлэлийн цэг нь авлига үүсэх нөхцлийг эрхзүйн, эдийн засаг гэх мэт бүх хүрээнд үгүй болгох үйл ажиллагаа байх ёстой гэж үзэж байна.
Олон нийтийн авлигын талаарх мэдээллийг олж авдаг гол хэрэгсэл нь сонин болон телевиз болдог байна. Иймээс урьдчилан сэргийлэх, соён гэгээрүүлэх энэ төрлийн мэдээллийг ашиглан хийх нь үр дүнгээ өгөх юм.
3.2 Судалгааны үр дүнд үндэслэн дэвшүүлж буй санал, зөвлөмжүүд
1. Авлигын ерөнхий төлөв байдлын энэ удаагийн судалгааны үр дүнд үндэслэн дараахь санал зөвлөмжүүдийг дэвшүүлж байна. Үүнд:
Авлигын тархацын талаарх олон нийтийн төсөөллийг авлигыг хэмжих хэмжүүр болох Авлигын индексийн нэг бүрэлдэхүүн хэсэг болгон авч үзэх. Авлигын тархацын талаарх олон нийтийн төсөөлөл нь авилгын цар хүрээг үнэн бодитой харуулж чадахгүй боловч нөгөө талаар урьдчилан сэргийлэх, соён гэгээрүүлэх үйл ажиллагааны хүрсэн үр дүнг үнэлэх нэг шалгуур үзүүлэлт болох юм.
2.Цаашид авлигын ерөнхий төлөв байдлын судалгааны аргачлал арга зүйг сайжруулан тогтмол хугацааны давтамжтайгаар явуулах. Энэ төрлийн судалгаа нь авлигын ерөнхий төлөв байдал, олон нийтийн хандлагыг тодорхойлох нэг гол мэдээллийн эх үүсвэр юм.
3.Авлигын цар хүрээ, хэмжээ, хэлбэр шалтгааны талаар тооцоо судалгаанд үндэслэсэн илүү бодитой мэдээллийг олон нийтэд тархаах, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр тархааж мэдээлэлд үнэлэлт дүгнэлт өгч байх. Авлигын талаарх бодитой бус, тооцоо судалгаанд үндэслээгүй таамаг төдий мэдээлэл нь авлигын талаарх олон нийтийн төсөөлөлд нөлөөлж, энэ байдалд эргээд авлига бол түгээмэл үзэгдэл, хээл хахууль өгөхгүйгээр асуудлыг шийдвэрлэх боломжгүй гэсэн үзэл баримтлалыг олон нийтийн дунд дэлгэрүүлэхэд хүргэж байна.
4. Авлигыг үүсгэж буй шалтгаан нөхцлүүдийг эдийн засаг, нийгмийн бүхий л хүрээнд судлан үзэж, тэдгээрийг арилгах талаар системтэй бодлого, хөтөлбөр боловсруулж хэрэгжүүлэх. Авлигыг үүсгэж буй шалтгаан нөхцлүүдийг салбар, чиглэл тус бүрээр судлан үзэж үнэлэлт дүгнэлт өгөх ажил нэн тэргүүнд төрийн байгууллагуудын авлигын эрсдлийн үнэлгээгээр хэрэгжих юм гэж үзэж байна.
5.Авлигын эдийн засаг, нийгэмд учруулж буй хор хөнөөлийн талаар таамгийн төдий бус үндэслэл, тооцоотой судалгааг хийж олон нийт, бодлого боловсруулагчдад тархаах. Авлигын хор хөнөөлийн талаар олон төрлийн судалгаа байдаг боловч тэдгээр нь онолын шинж чанартай, таамаг төдий мэдээллүүд байгаад дүгнэлт хийж бодитой тоо мэдээллээр баталгаажуулсан, үндэслэл, тооцоо судалгаа хийх зайлшгүй шаардлагатай байна.
6.Авлигыг үүсгэж буй голлох шалтгааны нэг нь улс төрийн намын болон сонгуулийн санхүүжилтийн тогтолцоог боловсронгуй, ил тод нээлттэй болгох. Сонгуулийн сурталчилгаа болон бусад үйл ажиллагаанд иргэд, бизнес эрхлэгчдээс хандив, дэмжлэг авах, эргээд дэмжлэг үзүүлсэн этгээддээ ашигтай байдал бий болгох нь нийтлэг үзэгдэл болж байна.
7.Авлигаас урьдчилан сэргийлэх, олон нийтийг соён гэгээрүүлэх үйл ажиллагааны үзэл баримтлал, бодлого хөтөлбөрийг боловсруулан хэрэгжүүлэх. Авлигыг үл тэвчих уур амьсгалыг бий болгох, авлигатай холбоотой мэдээллийг олон нийтэд тархаах үйл ажиллагаа нь ямар нэг үзэл баримтлал, бодлогогүй явж байгаад дүгнэлт хийх хэрэгтэй байна. Олон нийтийн төсөөллөөр авлигын түвшин өндөр байгаа нь соён гэгээрүүлэх үйл ажиллагаатай дам холбоотой юм.
8.Авлигын тодорхойлолтыг нэг мөр болгож хэвшүүлэх, хуулийн нэр томъёог энгийн ойлгомжтой байдлаар тайлбарлаж соён гэгээрүүлэх үйл ажиллагаанд ашиглах.

Дэлгэрэнгүй мэдээлэл авах, судалгааны мэдээлэл, үр дүн, санал, зөвлөмжийн талаарх асуулт, санал зөвлөмжтэй бол Авлигатай тэмцэх газрын Судалгаа, шинжилгээний албанд дараахь хаягаар хандана уу.

Авлигатай тэмцэх газрын Судалгаа, шинжилгээний алба:
Смарт Булдингийн 401 тоот.
Сөүлийн гудамж,
Сүхбаатар дүүрэг,
Улаанбаатар хот,
Монгол улс.

Утас: 976-70112565
email: davaasuren@iaac.mn

АВЛИГЫН ЕРӨНХИЙ ТӨЛӨВ БАЙДЛЫН СУДАЛГААНЫ ДҮН (ХУРААНГУЙ)-3

2.3 Бизнес эрхлэгчдийн судалгааны дүн
2.3.1 Бизнес эрхлэгчдийн ерөнхий үзүүлэлтүүд
Бизнес эрхлэгчдийн судалгаанд нийт 21 аймаг болон нийслэлийн, эдийн засгийн үйл ажиллагааны салбар болон үйл ажиллагааны хэмжээ, цар хүрээгээрээ нийт эх олонлогийг төлөөлж чадахуйц бизнесийн нэгжүүдийг төлөөлсөн 345 бизнес эрхлэгчид хамрагдлаа. Бизнес эрхлэгчдийн судалгаанд оролцогчид нас, хүйсний хувьд бүхий л түвшний хүмүүс байгаа бол боловсрол, гэр бүлийн байдлын хувьд дээд боловсролтой, гэрлэсэн, хүүхэдтэй хүмүүс давамгайлжээ.
2.3.2 Бизнесийн үйл ажиллагааны төлөв байдал
Судалгаанд оролцогчдын дийлэнх хэсэг сүүлийн хоёр жилийн хугацаан дахь бизнесийн үйл ажиллагаандаа сайн дүн тавьж, ирээдүйдээ өөдрөг итгэлтэй байна.
Сүүлийн жилүүдэд банк, санхүүгийн байгууллагуудын үйл ажиллагаа эрчимжиж, бизнес эрхлэгчид тэр хэмжээгээр банк санхүүгийн байгууллагаас зээл авч бизнесийн үйл ажиллагаандаа хөрөнгө оруулах болжээ.
2.3.3 Төр болон бизнесийн хоорондын харилцаа
Бизнес эрхлэгчдийн зах зээлийн нэг хэсэг төрийн байгууллага, орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагууд болж байна. Сүүлийн жилүүдэд дэлхийн зах зээл дээрх зэс, алтны үнэ өндөр байсантай холбоотойгоор улсын нэгдсэн төсвийн орлогын хэмжээ нэмэгдэж, тэр хэмжээгээр улсын төсвийн зарлага, түүний дотор хөрөнгө оруулалтын зардал нэмэгдсэн ба “Үдийн цай хөтөлбөр” зэрэг олон төсөл, хөтөлбөрийг улсын төсөв болон зээл тусламжийн хөрөнгөөр санхүүжүүлэн хэрэгжүүлж ирсэн төрийг томоохон худалдан авагч болгон хувиргасан юм.
Сүүлийн жилүүдэд аж ахуйн нэгж, бизнес эрхлэгчдэд Монгол улсын Засгийн газраас “40000 орон сууц” хөтөлбөр, “Цахим Монгол” хөтөлбөрийн хүрээнд татварын хөнгөлөлтийг үзүүлж, улсын төсөв болон хандивлагч байгууллагуудын санхүүгийн дэмжлэгтэйгээр жижиг дунд, үйлдвэрлэлийг хагжүүлэх, ажлын байрны нэмэгдүүлэх чиглэлээр хөнгөлөлттэй зээл тусламжуудыг олгож ирсэн. Түүнчлэн УИХ-аас 2007 оны 12 дугаар сарын 28-ны өдөр “Татварын зарим хууль болон нийгмийн даатгалын тухай хуулийг хэрэгжүүлэх тухай” хуулийг, 2008 оны 2 дугаар 6-ны өдөр “Татварын өршөөл үзүүлэх тухай” хуулийг батлан хэрэгжүүлж байгаа билээ.
Бизнес эрхлэгчдийн талаас илүү хувь нь төрийн албан хаагчдад ямар нэгэн үйлчилгээ үзүүлж, хахууль өгдөг гэж хариулжээ.
Таван бизнес эрхлэгч дутмын хоёр нь улс төрийн нам, улс төрчдөд материаллаг тусламж, хандив үзүүлж байсан гэж хариулжээ. Бизнес эрхлэгчдийн дийлэнх нь төртэй харьцаж хамтран ажиллах сонирхолгүй байдаг нь энэ удаагийн судалгаагаар харагдлаа.
2.3.4 Бизнес эрхлэгчдийн авлигын талаарх төсөөлөл
Бизнес эрхлэгчид авлигыг янз бүрээр тодорхойлж байна.
Бизнес эрхлэгчид ерөнхийдөө Монгол улсад, түүнчлэн улс төрийн болон хууль хяналтын хүрээнд аль алинд нь авлига түгээмэл үзэгдэл гэж үзжээ. Судалгаанд оролцогчдоор тодорхой нэр заасан төрийн байгууллага, институцийн авлигад автсан байдлыг үнэлүүлсэн бөгөөд судалгаанд оролцогчид газрын алба хамгийн их авлигад автсан гэж үнэлсэн бол олон нийтийн байгууллагуудыг харьцангуй бага авлигад автсан гэж үнэлжээ. Бизнес эрхлэгчид авлигыг 1996 оноос хойш хамгийн их тархсан гэж үзжээ.
Бизнес эрхлэгчид шүүхийн үйл ажиллагааны талаар харьцангуй доогуур үнэлгээг өгчээ. Төр бизнес хөгжих таатай орчныг хууль эрхзүйн болон эдийн засгийн хүрээнд бүрдүүлэхгүй байгаа нь авлига үүсэх үндсэн шалтгаан болж байна гэж судалгаанд оролцогчид үзэж байна. Албан тушаалтнууд хахууль өгөх гарцаагүй нөхцөл байдлыг бий болгодог учраас авлига өгөхөд хүрдэг гэж бизнес эрхлэгчдийн харьцангуй олонх хувь нь хариулж байна. Төрийн өндөр албан тушаалтнууд шударга бус, төрийн албанд дандаа ашиг хайж, баяжихын тулд орж ирдэг гэдэгтэй бизнес эрхлэгчид санал нийлж байна.
Бизнес эрхлэгчид хахууль өгч асуудлыг шийдвэрлэх нь манай амьдралын салшгүй нэг хэсэг гэж үзэж байгаа хэдий ч үүнээс татгалзах хэрэгтэй гэж үзэж байна. Улс төрчид авлигаас ашиг хонжоо олдог учраас улс төрчид, өөрсдөд нь ашигтай учраас том бизнес эрхлэгчид авлигыг устгах хүсэл сонирхол байдаггүй гэж судалгаанд оролцогчдын олонх нь үзжээ.
2.3.5 Бизнесийн орчин
Татвар төлөгчдийн хувьд аль болох бага татвар төлөх сонирхолтой байдаг ч төрөөс бизнесийг хамгаалж, түүнийг хөгжих таатай орчинг бүрдүүлсэн тохиолдолд тэдний татвар төлөх сонирхол нэмэгдэнэ гэдгийг судалгааны дүн харууллаа.
Бизнес эрхлэгчид бүх хууль журмыг мөрдөж шударгаар өрсөлдөх сонирхолтой байдаг хэдий ч хууль журмыг зөрчих, албан тушаалтнуудыг хахуульдах замаар асуудлаа шийдвэрлэхээс татгалзахгүй бизнес эрхлэгчид байдаг. Судалгаанд оролцогчид өнөөгийн нөхцөлд шударгаар өрсөлддөг бизнес эрхлэгчийн амжилтаас шударга бусаар дээрх арга замаар асуудлаа шийдвэрлэдэг бизнес эрхлэгчдийн амжилт илүү байдаг гэж үзжээ.
Өрсөлдөөнд өөрийн байр сууриа хадгалж үлдэх, бизнес эрхлэхэд төрөөс ирж буй дарамт шахалтыг давж гарах гол арга зам нь төрд өөрийн төлөөлөлтэй байж, тэднээр бизнесээ хамгаалуулах явдал юм гэж бизнес эрхлэгчид үзэж байна.
Хувийн хэвшил хөгжихөд төрөөс үзүүлж буй дарамтуудын эхний байранд бизнес эрхлэгчид хяналтын байгууллагуудын хэт их дарамт, төрийн албан хаагчид “өөрийн” аж ахуйн нэгжийг хамгаалах бодлого явуулдаг, орон нутагт төрийн эрх мэдэл том хүчтэй хувийн хэвшлийн компаний эрх ашигт үйлчилж эхэлдэг, шүүх шударгаар ажиллаж чаддаггүй зэргийг нэрлэж байна.
Бизнес эрхлэгчид голчлон орон нутгийн засаг захиргааны, хууль тогтоох, дүрэм журам боловсруулах, орон нутгийн хууль хяналтын байгууллагын шийдвэрт албанбусаар нөлөөлөхийг оролдож байжээ.
2.3.6 Бизнес эрхлэгчдийн итгэл үнэмшил
Ихэнх бизнес эрхлэгчид хүмүүст итгэж болохгүй, болгоомжтой харьцах хэрэгтэй гэдэг байр суурийг баримталдаг байна.
Судалгаанд оролцогчид төрийн үүргийг дараахь байдлаар тодорхойлж байна. Үүнд:
1. Хууль сахиулах (26.7%)
2. Иргэдийн ашиг сонирхлыг хамгаалах (19.9%)
3. Үйлчлэх (15.4%)
4. Хянах (14.0%)
5. Удирдах (10.7%)
6. Хамгаалах (5.9%)
7. Туслах (5.3%)
2.4. Төрийн албан хаагчдын судалгааны дүн
2.4.1. Судалгаанд оролцогчдын ерөнхий үзүүлэлтүүд
Төрийн албан хаагчдын дунд явуулсан Авлигын талаарх төсөөллийн судалгаанд 21 аймаг болон нийслэлийн, төрийн захиргааны, төрийн улс төрийн, төрийн тусгай, төрийн үйлчилгээний албаны 1297 албан хаагч хамрагдлаа. Судалгаанд хамрагдагсдын 52.2 хувь нь төрийн захиргааны, 31.3 хувь нь төрийн тусгай, 15.4 хувь нь төрийн үйлчилгээний, 1.2 төрийн улс төрийн албан хаагчид байв.
2.4.2. Төрийн албан хаагчдын амьдралын түвшин
Судалгаанд оролцсон төрийн албан хаагчдын ихэнх нь амьдрал хүнд байна гэсэн дүгнэлтийг хийжээ. Судалгаанд оролцогчдын 65.0 хувь “Олсон орлогоо амьжиргаандаа дөнгөж хүргэж байна”, 15.1 хувь нь “Бүх зүйлээс татгалзаж, зөвхөн хоол хүнсэндээ зарцуулж байна”, 3.7 хувь нь “Заримдаа хоол хүнс хүрэлцэхгүй ядарч байна” гэж хариулсан бол 11.0 хувь нь ”Хангалуун амьдарч байна, гэхдээ маш их хөдөлмөрлөж байна”, 1.6 хувь нь “Юугаар ч дутахгүй хангалуун амьдарч байна” гэж хариулжээ.
Судалгаанаас хоёр хүн бүрийн нэг нь ямар нэгэн сэтгэл зовоох зүйлтэй амьдарч байна гэж хариулжээ. “Сүүлийн үед өөрийн сэтгэл санааг Та ямар байна гэж дүгнэх вэ?” гэсэн асуултад 12.8 хувь нь сэтгэл санаа өөдрөг, өөртэй итгэлтэй байна, 34.5 хувь нь зарим нэг санаа зовох асуудалгүй байгаа ч ерөнхийдөө тайван байна гэсэн өөдрөг хариулт өгсөн бол 39.1 хувь нь зарим нэг юманд санаа зовж байна, 11.5 хувь нь сэтгэл зовж айж байна гэж хариулжээ.
2.4.3. Төрийн албан хаагчдын төрийн албаны талаарх үнэлэмж
Төрийн албан хаагч болохын тулд шалгалт өгсөн байх ёстой гэдэгтэй судалгаанд оролцогчдын 60.5 хувь нь шууд санал нийлж байгаагаа илэрхийлсэн бол 31.1 хувь нь төрийн албан албан хаагчийг сонгон шалгаруулах шалгалт байдаг хэдий ч төрийн албанд өнөөдөр дуртай хүн нь орж байна, 2.7 хувь нь намайг төрийн албанд ажиллаж эхлэхэд тийм зүйл байгаагүй болоод л байсан гэж үзжээ. Судалгаанд оролцогчдын 4.5 хувь төрийн албан хаагч болохын тулд шалгалт өгсөн байх ёстой гэдэгтэй шууд санал нийлэхгүй байгаагаа илэрхийлсэн байна.
Судалгаанд оролцсон төрийн албан хаагчид өөрийн байгууллагын ажилтнуудын бараг ихэнх нь ажлын байрыг өөрийн чадвараар олж авсан гэж 45.3 хувь нь үзсэн бол 15.3 хувь нь бараг тал хувь нь, 19.9 хувь нь маш бага хувь нь ажлын байрыг өөрийн чадвараар олж авсан, 10.0 хувь нь ажлыг байрыг өөрийн чадвараар олж авсан хүн огт байхгүй гэж үзжээ. Хэн нэгэн удирдах албан тушаалтны туслалцаа нөлөөлөөгүй гэж 25.2 хувь, ямар нэг нөлөө бүхий хүн туслаагүй гэж 35.5 хувь, улс төрийн албан тушаалтны нөлөө ороогүй гэж 45.4 хувь, хувийн хэвшил компаниудын зүгээс нөлөөлөөгүй гэж 63.0 хувь нь үзсэн байна.
Хэн нэгнийг ажилд ороход нь тусалдаг гол шалтгаанууд нь судалгаанд оролцогчдын үзэж байгаагаар гэр бүл, хамаатан садангийн холбоотой учир (23.9%), улс төрийн буюу нэг нам, бүлгийн гэсэн утгаар (21.9), танил тал, найз нөхдийн гуйлтаар (20.3%), нэг нутаг, анги, найз нөхдийн холбоотой (15.7%), өөрт нь ашигтай байсан учир (9.1%) зэрэг шалтгаанууд орж байна.
Хүнд суртал, авлигыг үүсгэх шалтгаан нөхцлүүдийн нэг нь мэдээлэл нээлттэй бус байх явдал юм. Судалгаанд оролцсон төрийн албан хаагчдын 39.3 хувь нь тухайн байгууллагын төсвийн төлөвлөлт, төсвийн хэмжээ, зарцуулалтын талаарх мэдээлэл ажилтнуудад нээлттэй байдаг гэж хариулсан бол 52.5 хувь нь удирдлагын шийдвэр, тухайлбал шагнал, урамшуулал, шийтгэл, аж ахуй, гадаад, дотоодын сургалт гэх зэрэг мэдээлэл нээлттэй байдаг гэж хариулжээ.
Улс төрийн нөхцөл байдал буюу сонгуулийн үр дүн, засгийн газар солигдох зэрэг нь төрийн албаны үйл ажиллагаанд ихээхэн нөлөөтэй гэдэгтэй судалгаанд оролцогчдын 62.9 хувь нь санал нийлж байгаа бол 23.0 хувь нь зарим талаараа нөлөөтэй гэж үзжээ.
Төрийн албан хаагчдын дийлэнх хэсэг буюу нь буюу 78.8 хувь нь өөрийн байгууллагын зүгээс иргэдэд үзүүлж байгаа ажил үйлчилгээнд сэтгэл хангамжтай байдаг байна.
2.4.3. Төрийн албан хаагчдын үйл ажиллагаан дахь авлигын тохиолдлууд
Авлига, хүнд суртал, ёсзүйгүй байдалтай холбоотой 10 төрлийн асуудлыг нийт төрийн байгууллагууд болон тухайн ажилтны ажилладаг байгууллагад хэр олон тохиолддогийг судалгаанд оролцогчдоос тодруулсан юм. Танил талаа ашиглах буюу арын хаалга нийт төрийн байгууллагад байнга тохиолддог гэж судалгаанд оролцогчдын 39.1 хувь нь үзэж байгаа нь хамгийн өндөр үзүүлэлт байсан бол харин ялгаварлан гадуурхах байдал байнга тохиолддог гэж 13.6 хувь нь хариулсан нь харьцангуй бага давтамжтай үзэгдэл юм гэж дүгнэж болох юм. Ажлын хариуцлагагүй байдал нийт төрийн байгууллагуудад байнга болон хааяа тохиолддог гэж судалгаанд оролцогчдын 92.2 хувь нь үзсэн бол 91.0 хувь нь харилцааны соёлгүй байдал, 90.4 хувь нь хүнд суртал, 89.4 хувь танил ашиглах байдал, 88.8 хувь нь мэдлэг, чадвар дутмаг албан тушаалтан, 80.0 хувь нь хээл хахууль, 80.5 хувь нь нутгархаж асуудалд хандах, 80.9 хувь нь хууль зөрчсөн үйлдэл, 73.7 хувь нь намын харъяаллаар хэлмэгдүүлэх, 68.5 хувь нь ялгаварлан гадуурхах байдал байнга болон хааяа тохиолддог гэж хариулжээ.
Төрийн албан хаагчдыг ажил үүргээ гүйцэтгэх явцад нь иргэд үйлчлүүлэгчдийн зүгээс хамгийн их (38.5%) хууль бус санал тавьдаг бол судалгаанд оролцогчдын 30.4 хувь нь найз, нөхдөөс, 22.5 хувь нь дээд албан тушаалтнаас, 15.8 хувь нь улс төрийн нам бүлгийн гишүүдээс, 15.6 хувь нь хамт ажиллагчдаас, 14.7 хувь нь харилцагч байгууллагынхнаас хууль бус санал тавьдаг гэж хариулжээ.
Түүнчлэн төрийн албан хаагчдыг ажил үүргээ гүйцэтгэх явцад нь дээд албан тушаалтны зүгээс хамгийн их (26.5%) дарамт шахалт ирдэг бол судалгаанд оролцогчдын 21.7 хувь нь иргэд үйлчлүүлэгчдийн зүгээс, 15.5 хувь нь улс төрийн нам бүлгийн гишүүдээс, 10.6 хувь нь хамт ажиллагчдаас, 9.6 хувь нь харилцагч байгууллагынхнаас, 9.4 хувь нь найз, нөхдийн зүгээс дарамт шахалт үзүүлдэг гэж хариулжээ.
Судалгаанд оролцогчдын 36.4 хувь нь төрийн албан тушаалтантай ажил үүрэгтэй нь холбоотой асуудлаар харьцаж ажиллах шаардлага гарахад хуулийн дагуу хөөцөлдөх, 36.0 хувь нь хариуцсан албан тушаалтантай нь нүүр тулж уулзах, 14.8 хувь нь асуудлыг шийдэх эрх бүхий хүмүүст хуулийн дагуу ажиллахыг шаардаж ойлгуулах, 6.7 хувь нь танил хүнийг нь олох, 4.2 хувь нь дээрээс нь даргаар нь нөлөөлүүлэх, 1.9 хувь бусад аргыг хэрэглэнэ гэжээ.
2.4.4. Авлигын тодорхойлолт, цар хүрээ, хэлбэр шалтгааны талаарх төрийн албан хаагчдын төсөөлөл
Энэ удаагийн судалгаагаар бид бүхэн төрийн албан хаагчид авлигыг хэрхэн тодорхойлж байна вэ гэдгийг тодруулах зорилго бүхий асуултыг оруулсан юм. Төрийн албан хаагчид авлигыг хэрхэн ойлгож байна вэ гэдгийг тодорхойлох нь уг үзэгдлийг судлахад болон соён гэгээрүүлэх урьдчилан сэргийлэх чиглэлийг тодорхойлоход чухал ач холбогдолтой юм. Төрийн албан хаагчдын зүгээс харьцангуй олон санал авсан тодорхойлолтууд нь “Улс төрч, төрийн албан хаагч, бизнес эрхлэгчид нэгдэн нэг бүлэг болж иргэд, улс эх орныхоо төлөө бус зөвхөн өөрсдийн төлөө үйл ажиллагаа явуулах” (16.4%), “Төрийн өндөр албан тушаалтнууд, улс төрчид өөрийн албан тушаалыг ашиг хонжоо олох зорилгоор ашиглах” (15.6%), “Өөрсөддөө ашигтай шийдвэр гаргуулахын тулд том бизнес эрхлэгчид төрийн өндөр албан тушаалтнуудыг өөрийн талд оруулах” (15.5%), “Төрийн албан хаагчид иргэдээс хээл хахууль авах” (10.8%) зэрэг байлаа.
Судалгаанд оролцогчдын 77.4 хувь нь өөрийн ажлын байрыг авлигад өртөмтгий биш гэж үзсэн бол 8.5 хувь нь өртөмтгий, 14.1 хувь байдлаас шалтгаална гэж хариулжээ. Авлигатай холбоотой асуудалд судалгаанд оролцогчдын 55.7 хувь нь авлигатай холбоотой асуудлыг ерөөсөө сонирхдоггүй, 22.3 хувь нь үл тэвчдэг, 7.2 хувь нь тухайн байдлаас болно, 3.6 хувь нь байх л зүйл гэж үзсэн бол 11.2 хувь хариулахад хүндрэлтэй байна гэжээ.
Энэ удаагийн судалгаагаар авлига үүсгэх шалтгаан нөхцөл болж болох 26 асуудлыг тавьж эдгээр нь авлига үүсэх чухал нөлөөтэй эсэхийг тодруулсан юм. Эдгээр асуудлыг чухал гэж үзсэн хүмүүсийн эзлэх хувиар нь эрэмбэлж үзвэл Төрийн албан хаагчдын цалин нь амьдралд нь хүрэлцдэггүй (79.4%), төрийн хяналтын систем сул (74.8%), томоохон бизнес эрхлэгчид төрд нөлөөлөх (73.9%) зэрэг шалтгаан нөхцлүүд тэргүүлж байгаа бол нөгөө талаар албан тушаалтнуудын үйл ажиллагаа заавар, журмаар муу зохицуулагдсан (46.1%), дэндүү их заавар, дүрэм, журам байдаг (44.4%), түүхэн талаас нь авч үзвэл авлига нь Монголчуудын амьдралын хэв шинжийн нэг хэсэг болж ирсэн (27.7%) зэрэг шалтгаан нөхцлүүд жагсаалтын сүүлийн байруудыг эзэлжээ (Шалтгаан нөхцөл тус бүрээр хариултыг хавсралт хүснэгтээс үзнэ үү).
Авлига авсан албан тушаалтан шүүх хурал дээр өөрийгөө хэрхэн зөвтгөж болох вэ гэсэн асуултад судалгаанд оролцогчдын 26.4 хувь нь “Манай цалин бага, би гэр бүлээ тэжээх хэрэгтэй байна шүү дээ”, 24.4 хувь нь “Баригдаж мэдэгдсэн нь л би болохоос бүгд авч байгаа шүү дээ”, 7.9 хувь нь “Би өөрийн хүсэлтээр хахууль аваагүй, дарга нарын шахалтаар л хийсэн шүү дээ”, 7.4 хувь нь “Манай удирдлага аваад байхад би яагаад авч болохгүй гэж”, 7.2 хувь нь “Надад маргааш юу болохыг мэдэхгүй. Би ирээдүйн талаар бодох хэрэгтэй”, 4.3 хувь нь “Би их удаан ажиллаж байгаа, мэргэшсэн, гэтэл намайг одоо болтол дэвшүүлэхгүй байна” гэж хэлж болох юм гэж үзжээ.

АВЛИГЫН ЕРӨНХИЙ ТӨЛӨВ БАЙДЛЫН СУДАЛГААНЫ ДҮН (ХУРААНГУЙ)-2

Бүлэг 2.СУДАЛГААНЫ ДҮН
2.1 Судалгааны ерөнхий дүн
Авлигын ерөнхий төлөв байдлын 2008 оны судалгаанд 21 аймаг, нийслэлийн 2990 иргэд, бизнес эрхлэгчид, төрийн албан хаагчид хамрагдлаа. Судалгаанд оролцогчдын 44.6 хувь буюу 1333 нь иргэд, 43.4 хувь буюу 43.4 хувь нь төрийн албан хаагчид, 12.0 хувь буюу 360 нь бизнес эрхлэгчид байлаа. Судалгаанд оролцогчдын 19.4 хувь нь Улаанбаатар хотоос, 18.5 хувь нь баруун бүсээс, 23.2 хувь нь хангайн бүсээс, 29.3 хувь нь төвийн бүсээс хамрагдсан байна. Нэг аймгаас дунджаар 115 хүн судалгаанд оролцжээ.
2.2 Иргэдийн судалгааны дүн
2.2.1 Судалгаанд оролцогчдын ерөнхий үзүүлэлтүүд
Иргэдийн дунд явуулсан Авлигын талаарх төсөөллийн судалгаанд 21 аймаг болон нийслэлийн, 16-82 насны, боловсролын түвшин, орлогын хувьд нийгмийн бүх давхаргыг төлөөлөхүйц 1333 иргэн хамрагдлаа.
2.2.2. Иргэдийн амьдралын түвшин
Судалгаанд оролцсон иргэдийн ихэнх нь амьдрал хүнд байна гэсэн дүгнэлтийг хийжээ. Судалгаанд оролцогчдын 45.0 хувь “Олсон орлогоо амьжиргаандаа дөнгөж хүргэж байна”, 15.7 хувь нь “Бүх зүйлээс татгалзаж, зөвхөн хоол хүнсэндээ зарцуулж байна”, 7.6 хувь нь “Заримдаа хоол хүнс хүрэлцэхгүй ядарч байна” гэж хариулсан бол 21.9 хувь нь ”Хангалуун амьдарч байна, гэхдээ маш их хөдөлмөрлөж байна”, 5.4 хувь нь “Юугаар ч дутахгүй хангалуун амьдарч байна” гэж хариулжээ.
Үнийн өсөлт (25.3%), ядуурал (17.6%), ажилгүйдэл (14.9%), төрийн албан тушаалтнуудын ашиг хонжоо хайсан байдал, авлига, хүнд суртал (10.3%), архидалт (8.2%) зэрэг нь манай нийгэмд учирч байгаа, иргэдийн сэтгэлийг хамгийн их зовоосон асуудлууд болж байна. Эндээс харахад бидний судалгааны гол зорилго болох авлига, хүнд суртал, төрийн албан тушаалтнуудын ашиг хонжоо хайсан байдал нь иргэдийн сэтгэлийг зовоож буй асуудлуудын нэг болж байна.
2.2.3. Иргэдийн амьдрал дахь авлигын тохиолдлууд
... Иргэдийн төсөөллөөр хээл хахууль өгөх санаачлага, шалтгаан нь ерөнхийдөө гурван эх үүсвэртэй бөгөөд судалгаанд оролцогчдын 30.3 хувь нь энэ тохиолдолд хээл хахуульгүйгээр асуудлаа шийдвэрлэх боломжгүй гэж урьдаас мэдэж байсан учраас, 24.0 хувь нь албан тушаалтан хээл хахууль өгөхийг шаардаагүй боловч би өгсөн нь найдвартай гэж шийдсэн учраас, 8.7 хувь нь албан тушаалтан надад санал болгосон, шаардсан эсвэл тийм байдалд оруулсан учраас хээл хахууль өгсөн гэж хариулжээ. Эндээс харахад авилга нь хэвшмэл үзэгдэл, тогтсон үнэ ханштай байдаг, нөгөө талаас иргэд өөрсдөө авлигыг бий болгодог гэж үзэж болохоор байна.
Төрийн үйлчилгээ авахдаа хээл хахууль өгч асуудлаа шийдвэрлэсэн иргэдийн хувьд төрийн албан хаагчдад өгсөн хээл хахуулийн дундаж хэмжээ 520.9 мянган төгрөг байжээ (жигнэсэн дунджийн аргаар тооцож үзэхэд). Судалгаанд оролцсон, төрийн албан хаагчдад хээл хахууль өгсөн гэж хариулсан иргэдийн 48.2 хувь нь 10.0-50.0 мянган төгрөгийн, 17.6 хувь нь 50.0-100.0 мянган төгрөгийн, 11.9 хувь нь 100.0-200.0 мянган төгрөгийн, 11.9 хувь нь 200.0-500.0 мянган төгрөгийн, 10.3 хувь нь 500.0 мянга болон түүнээс дээш төгрөгийн хахууль өгсөн гэж хариулжээ.
Иргэдийн зүгээс төрийн албан хаагчдад хахууль өгснөөр төрийн албан хаагчдын асуудлыг шийдвэрлэх хурд, үр ашиг нэмэгдэж, иргэд өөрсөддөө ашигтай байдлаар асуудлаа шийдвэрлүүлж авч чаддаг байна.
Хахууль өгсөн ихэнх хүмүүсийн хувьд авлигад автсан төрийн албан хаагчдыг, төрийн эрх мэдлийг үзэн ядах зэрэг эвгүй сэтгэгдэл төрдөг байна.
2.2.4. Иргэдийн итгэл үнэмшил
Засгийн газар, үйлдвэрчний эвлэл, шашны байгууллага, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл зэрэг 23 төрлийн нийгмийн институциудад итгэх итгэлийг асуух замаар иргэдийн тухайн институцид болон нийгэмд хандах хандлагыг тодорхойлсон юм. Дээр дурьдсан 23 төрлийн институциудаас боловсролын байгууллагууд (бүрэн итгэдэг болон итгэдэг гэж хариулсан хүмүүсийн эзлэх хувь-62.1%), батлан хамгаалах зэвсэгт хүчин (62.0%) зэрэг инститициуд иргэдийн итгэлийг хүлээсэн институциэр шалгарч байгаа бол газрын алба (26.2%), гаалийн байгууллага (25.9), улс төрийн намууд (17.4%) иргэдийн итгэлийг хамгийн бага хүлээдэг байгууллагууд болж байна.
Судалгаанд оролцогчдоос өнөөгийн нийгмийн байдлын талаар зарим нэг асуултуудыг асууж хариулт авсан юм. “Засгийн газрын үүрэг бол хүн болгоныг ажилтай болгох” гэдэгтэй судалгаанд оролцогчдын 58.6 хувь нь бүрэн болон санал нийлж байна гэж хариулсан бол 33.7 хувь нь санал нийлэхгүй, санал огт нийлэхгүй байна гэж хариулжээ. Иргэдийн гуравны нэг нь ажил эрхэлж амьдралаа залгуулан авч явах тухайн хүний өөрийнх нь үүрэг гэж үзэж байна.
“Би сонгууль өгч байхдаа хэний төлөө санал өгч байгаагаа мэддэггүй” гэдэгтэй судалгаанд оролцогчдын 27.1 хувь нь санал нийлж байна гэж хариулсан хэдий ч “Ардчилал өрнөснөөр бид өнөөдөр хамгийн шилдэг хүмүүсээ сонгож чадаж байна” гэдэгтэй зөвхөн 23.6 хувь нь л санал нийлж байна гэж хариулжээ. Түүнчлэн судалгаанд оролцогчдын 77.1 хувь нь “Бид нарын сонгосон гишүүд маш хурдан бидний хүсэн хүлээж буй зүйлийг мартдаг” гэдэгтэй санал нийлж байна гэж хариулжээ. Эндээс харахад иргэд маань сонгуульд саналаа өгөхдөө нэр дэвшигчийн талаарх өнгөцхөн мэдээлэлд үндэслэн санал өгдөг эсвэл нэр дэвшигчдийн амлалт, мөрийн хөтөлбөрт хууртаж сонголтоо хийдэг, сонгуулийн дараа хамгийн сайн хүнийг сонгож чадаагүй болохоо мэддэг, сонгогдсон гишүүд нь иргэд сонгогчидоо маш хурдан мартдаг гэж дүгнэж болох юм.
“Юу ч ярьж байсан мөнгө бол бүхнийг шийднэ” гэдэгтэй судалгаанд оролцогчдын 55.6 хувь нь санал нийлж байна гэж хариулсан бол “Өнөөдөр хэн ч хуулийг мөрдөхгүй байна. Иймд хууль мөрдөх нь тэнэг ба гэнэн зүйл юм” гэдэгтэй 48.8 хувь нь санал нийлж байна гэжээ. Иргэдийн тэн хагас нь хууль мөнгөтэй хүнд үйлчилж байна, иймд хуулийг мөрдөх шаардлагагүй гэж үзэх болсон нь анхааралдаа авах шаардлагатай мэдээлэл юм.
Түүнчлэн том бизнес эрхлэгчид, банкныхан улс төр, хууль хяналтын хүрээнд нөлөөтэй болж, хууль тэдэнд үйлчилж байна гэж иргэдийн ихэнх нь үзэж байна. “Том бизнес эрхлэгчид, банкныхан эрх мэдэл, нөлөө ихтэй болж байна” гэдэгтэй судалгаанд оролцогчдын 73.8 хувь нь санал нийлж байна, 19.3 хувь нь санал нийлэхгүй байна гэж үзсэн бол 6.9 хувь хариулж мэдэхгүй байна гэжээ.
Үг хэлэх эрх чөлөө нь дур зоргоороо авирлахад хүргэж байна гэдэг дээр иргэдийн санал хуваагдаж байна. Судалгаанд оролцогчдын 51.8 хувь санал нийлж байна, 39.9 хувь нь санал нийлэхгүй байна гэж хариулсан бол 8.4 хувь хариулж мэдэхгүй байна гэжээ. Үг хэлэх эрх чөлөө, хэвлэлийн эрх чөлөө гэсэн асуудлууд ардчилсан нийгмийн үед урган гардаг хэдий ч нөгөө талаар хариуцлагатай сэтгүүл зүй, хүнийг эрхийг хүндэтгэх зэрэг асуудлууд эсрэгээр нь гарч ирдэг юм.
Тухайн институцийг маш шударга, шударга, харьцангуй шударга гэж хариулсан иргэдийн эзлэх хувийн жингээр эрэмбэлүүлэн авч үзэхэд шударга байдлын үзүүлэлтээр ерөнхий боловсролын сургуулиуд (76.1%), банкны байгууллага (68.3%) зэрэг байгууллагууд тэргүүлж байгаа бол газрын алба (46.7%), УИХ-ын гишүүд (43.9%), улс төрийн намууд (37.0%) сүүлийн байрыг эзэлжээ.
2.2.5. Авлигын тодорхойлолт, цар хүрээ, хэлбэр шалтгааны талаарх иргэдийн төсөөлөл
Иргэдийн 87.7 хувь нь манай улсад төрийн албан хаагчдын дунд авлига, хээл хахууль газар авсан гэж үзэж байна. Судалгаанд оролцогчдын 59.8 хувь нь албан тушаалтнуудын ихэнх хувь нь авлигад автсан, 27.9 хувь нь бага хувь нь авлигад автсан, 10.6 хариулж мэдэхгүй байна гэж хариулсан бол ердөө 1.7 хувь нь албан тушаалтнууд огт авлигад автаагүй гэж хариулжээ.
Судалгаанд оролцогчдын 48.2 хувь нь албан тушаалтнууд авлига өгөх гарцаагүй байдлыг бий болгодог, санал болгодог шаарддаг гэж үзсэн бол 22.5 хувь нь бусад хүмүүс авлига өгсөн нь дээр гэж ятгадаг, иргэд өөрсдийн санаачлагаар өгдөг, 18.4 хувь нь тухайн асуудлыг шийдвэрлэхэд авлига өгөх нь гарцаагүй, өөр арга зам байхгүй гэдэг үүднээс авлига өгдөг гэж үзжээ. Тэгэхээр авлига өгөх санаачлага нь гурван эх үүсвэртэй гэж үзэж болох юм.
Төрийн байгууллагууд, бусад институцийн хувьд авлигад хэр автсныг судалгаанд оролцогчдоор тодорхойлуулан авлигад харьцангуй их автсан, нэлээд автсан гэж үзсэн иргэдийн дүнгээр авч үзэхэд эхний таван байранд УИХ-ын гишүүд (68.7%), газрын алба (64.2%), гаалийн байгууллага (59.7%), улс төрийн намууд (57.0%), эмнэлэгүүд (56.3%) оржээ. Авлигад харьцангуй автаагүй институцээр банкны байгууллага (34.6%), олон нийтийн байгууллагууд (25.8%) орж байна.
Сүүлийн гурван жилийн хугацаанд тухайн аймаг, нийслэл, дүүрэгт авлигын түвшин хэрхэн өөрчлөгдсөн талаарх асуултад иргэдийн 41.3 хувь нь өссөн, 20.3 хувь нь өөрчлөгдөөгүй гэж үзсэн бол ердөө 5.8 хувь нь буурсан гэж хариулжээ. Авлигын түвшин хэрхэн өөрчлөгдсөн талаар иргэдийн гуравны нэг нь ямар нэг төсөөлөлгүй байна. Дараагийн гурван жилд хэрхэн өөрчлөгдөх талаарх иргэдийн үзэл бодлыг өмнөх гурван жилийн талаарх төсөөлөлтэй харьцуулахад өснө гэж хариулсан иргэдийн эзлэх хувь 9.2 пунктээр өссөн гэж үзсэн иргэдийн эзлэх хувиас илүү байна. Иргэдийн 32.1 хувь нь өснө, 21.3 хувь нь өөрчлөгдөхгүй гэж үзсэн бол 12.3 хувь нь буурна гэж үзжээ.
2.2.6. Авлигатай тэмцэх үйл ажиллагааны талаарх иргэдийн бодол, энэхүү үйл ажиллагаанд хандах хандлага
Төрийн дээд удирдлагуудын зүгээс ямар үйл ажиллагааг хэрэгжүүлж эхэлбэл тэд авлигатай тэмцэх чиглэлээр бодитой ажил хийж эхэлж байна гэж үзэх вэ гэсэн асуултад хамгийн их хувь нь буюу 28.6 хувь нь хахууль авсан, өгсөн талуудад ногдуулах эрүүгийн хариуцлагыг чангаруулах гэж хариулсан бол дараа нь 11.7 хувь төрийн дээд удирдлагын дунд авлигатай тууштай тэмцэх, 9.8 хувь төрийн дээд удирдлагууд өөрсдөө шударга үнэнч байх жишээ болох гэж хариулсан нь оржээ.

АВЛИГЫН ЕРӨНХИЙ ТӨЛӨВ БАЙДЛЫН СУДАЛГААНЫ ДҮН (ХУРААНГУЙ)-1

Бүлэг 1. СУДАЛГААНЫ АРГА ЗҮЙ, ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТ

1.1 Нийтлэг үндэслэл

Монгол улсын Авлигатай тэмцэх газар (АТГ) нь Авлигын эсрэг Монгол улсын хуульд заасны дагуу Авлигын цар хүрээ, цар хүрээ, хэлбэр шалтгааныг 2 жилд нэгээс доошгүй удаа судлан авлигын индекс болон төрийн байгууллагын шударга байдлыг түвшинг судлан олон нийтэд мэдээлэх үүргийг хэрэгжүүлж байгаа билээ. Энэхүү үйл ажиллагааг хэрэгжүүлэх зорилгоор 2008 оны 3 дугаар сард АТГ-т Судалгаа, шинжилгээ алба (США)-ыг байгуулсан.США байгуулагдснаар үндэсний болон олон түвшинд авлигын чиглэлээр хийгдсэн судалгаа, шинжилгээний ажлуудын аргачлал, арга зүй, үр дүн, тэдгээрт хийгдсэн дүгнэлт зэргийг судлан үзэж улмаар Авлигын индекс, төрийн байгууллагын шударга байдлын түвшинг тогтоох судалгааны аргачлал, арга зүйг боловсруулах зэрэг ажлыг хийж ирсэн юм.
Мянганы хөгжлийн 9 дэх зорилгын “Авлигыг үл тэвчих уур амьсгалыг нийгмийн бүх хүрээнд бий болгон хэвшүүлэх” гэсэн 24 дүгээр зорилтын хүрээнд дараах 3 үзүүлэлт багтаж байгаа юм. Үүнд:
- Авлигын индекс
- Улс төр, хууль хяналтын байгууллагын хүрээн дэх авлигын талаарх төсөөлөл
- Төрийн захиргаа болон үйлчилгээний байгууллагын хүрээн дэх авлигын
талаарх төсөөлөл зэрэг юм.
УИХ-ын 2008 оны 13 тогтоолын дагуу дээрх гурван шалгуур үзүүлэлтийн Авлигын индекс болон улс төр, хууль хяналтын байгууллагын хүрээн дэх авлигын талаарх төсөөлөл гэсэн хоёр төрлийн үзүүлэлтийг АТГ тооцож мэдээлэхээр болсон билээ.
Дээрх үндэслэл, шаардлагын хүрээнд авлигын индексийг тооцох аргачлалыг боловсруулах чиглэлээр олон улсын болон дотоодын зөвлөхүүдтэй хамтран ажиллаж байгаа бөгөөд уг ажлын суурь мэдээллийг цуглуулах зорилгоор авлигын талаарх төсөөлөл, цар хүрээ, хэлбэр шалтгааныг тодорхойлох зорилготой судалгааг иргэд, төрийн албан хаагчид, бизнес эрхлэгчид гэсэн гурван чиглэлээр Монгол улсын бүх аймаг, нийслэлийг хамруулан явууллаа.
1.2 Судалгааны зорилго
Энэ удаагийн судалгааны зорилго нь иргэд, төрийн албан хаагчид, бизнес эрхлэгчдийн авлигын талаарх төсөөлөл, авлигын цар хүрээ, хэлбэр шалтгаан, тэдгээрийг хэрхэн арилгах талаарх тэдний санаа бодлыг тодруулах, авлигатай холбоотой тэдэнтэй тохиолдож байсан асуудлууд, уг асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэж байсан зэрэг мэдээллийг цуглуулан, нэгтгэн дүгнэж олон нийтэд тархаах, авлигатай тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх, соён гэгээрүүлэх чиглэлээр хэрэгжүүлэх бодлого, хөтөлбөрийн суурь мэдээлэл болгон ашиглах явдал юм.
Нөгөө талаас авлигын индексийн аргачлалыг боловсруулахад шаардлагатай мэдээллийг цуглуулах, энэ чиглэлээр судалгаа явуулах туршлага хуримтлуулахад энэ удаагийн судалгааны зорилго оршиж байгаа юм.
1.3 Судалгааны хамрах хүрээ
Авлигын талаарх тандалтын судалгааны хамрах хүрээг гурван бүлэгт авч үзсэн.
Үүнд:
1. Иргэд (Монгол улсын нутаг дэвсгэр дээр оршиж суугаа иргэд)
2. Төрийн албан хаагчид (“Төрийн албаны тухай” Монгол улсын хуулийн 3.3-д заасан төрийн улс төрийн, төрийн захиргааны, төрийн тусгай, төрийн үйлчилгээний албан хаагчид)
3. Бизнес эрхлэгчид (Ашгийн төлөө бизнесийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг өмчийн бүх төрлийн хуулийн этгээдийн захирал, эзэн болон аж ахуйн зохион байгуулалтад ороогүй хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчид)
Газар зүйн байршилын хувьд судалгааны хамрах хүрээ нь Монгол улсын бүх газар нутаг байв.
1.4 Судалгааны ерөнхий зарчим, зохион байгуулалт, мэдээлэл цуглуулалт
Авлига бол олон талт нийгмийн үзэгдэл бөгөөд түүнийг цөөн үзүүлэлтээр тодорхойлох боломжгүй юм. Энэ удаагийн судалгааны зорилго нь манай улсад оршиж буй авлигын энэхүү олон талт дүр зургийг тодорхойлох зорилготой бөгөөд авлигыг субъектив болон объектив хоёр талаас авч үзсэн юм. Авлигын субъектив бүрэлдэхүүн хэсэгт дараахь асуудлыг хамруулж үзсэн. Үүнд:
1. Тухайн орон нутаг дахь авлигын түвшин.
2. Авлигад хандах хандлага
3. Авлигын талаарх ойлголт тодорхойлолт
Авлигын объектив бүрэлдэхүүн хэсэгт дараахь асуудлыг хамруулж үзсэн. Үүнд:
1. Судалгаанд оролцогчдын амьдралын хэв маяг
2. Авлигын тархалтын үзүүлэлтүүд
3. Авлигатай холбоотой туршлагын үзүүлэлтүүд
4. Авлигын үр дагавар
Дээрх субъектив болон объектив талын талаарх мэдээллийг цуглуулахад чиглэгдсэн санал асуулгын хуудсыг нийгмийн тодорхой бүлгүүдээр бөглүүлэн авч нэгтгэн дүгнэх замаар судалгааг явуулсан. Судалгааны мэдээллийг санал асуулга гэдэг утгаар сайн дурын үндсэн дээр цуглуулсан. Судалгааны мэдээлэл цуглуулах ажлыг 2008 оны 9-11 сард АТГ-аас зохион байгуулсан “Аймаг, сум алслагдсан дүүрэгт зохион байгуулах ажлын төлөвлөгөө”-ний хүрээнд гүйцэтгэлээ.
Иргэдийн судалгааны мэдээллийг сонгогдсон багийн Засаг дарга, хорооны хэсгийн ахлагч нараар нийт өрхүүдэд тараан өгч бөглүүлсэн. Төрийн албан хаагчдын судалгааны мэдээллийг сонгогдсон төрийн байгууллагын албан хаагчдад тараан өгч бөглүүлсэн. Монголын ажил олгогч эздийн нэгдсэн холбооноос “Аймаг, сум, алслагдсан дүүрэгт зохион байгуулах ажлын төлөвлөгөө”-ний хүрээнд “Ажил олгогч эзэд, бизнес эрхлэгчид авлигын эсрэг” сэдэвт сургалтыг зохион байгуулсан бөгөөд энэхүү сургалт, семинарын явцад оролцогчдын дунд энэ чиглэлээр хэлэлцүүлэгийг зохион байгуулж, судалгааны хуудсыг бөглүүлсэн.
1.5 Судалгааны хугацаа
Энэхүү судалгаа нь нэг удаагийн түүвэр судалгаа байсан бөгөөд судалгааны мэдээллийг 2008 оны 9 дугаар сарын 8-наас 11 дүгээр сарын 19-нийг хүртэлх хугацаанд цуглуулсан.
1.6 Судалгааны түүвэрлэлт
Судалгааны түүвэрлэлтийг хоёр түвшинд хийсэн. Түүвэрлэлтийн эхний шатанд аймаг тус бүрээс судалгаанд хамрагдах сумдыг сонгосон. Энэ аймгийн төвийн сумдыг нэлэнхүй байдлаар бүгдийг нь, бусад сумдаас хүн амын тоо, нягтрал зэргийг харгалзан үзэж сонгосон. Судалгааны түүвэрлэлтийн хоёрдахь шатанд судалгаанд хамрагдах нэгжийг сонгосон.
Судалгааны түүвэрлэлтийн нэгж нь хувь хүн юм. Тухайлбал, бизнес эрхлэгчдийн судалгааны хувьд ашгийн төлөө бизнесийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг өмчийн төрлийн хуулийн этгээдийн захирал, эзэн болон аж ахуйн зохион байгуулалтад ороогүй хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчид байсан бөгөөд тэд бизнесийн нэгжийн болоод хувь хүнийхээ хувьд судалгааны асуулгад хариулж байсан юм.
1.7 Судалгааны асуулгын хуудас
Санал асуулгын хуудасны бүтэц нь судалгаанд оролцогч гурван бүлгээс нийтлэг байдлаар асууж үр дүнг гарган харьцуулах зорилго бүхий ерөнхий хэсэг болон иргэд, төрийн албан хаагчид болон бизнес эрхлэгчдэд зориулсан тусгай хэсэг гэсэн хоёр хэсгээс бүрдэж байсан юм.
Санал асуулгын ерөнхий хэсэгт дараахи асуудлуудыг агуулж байв. Үүнд:
•Үнэлгээ: ерөнхийд нь авлигын түвшин, авлигад автсан байдлаар нь, авлигын төрлүүдээр нь гэх мэтээр төрөл бүрийн төрийн байгууллагуудын эрх мэдлийн харьцуулалт.
•Ойлголт: авлига болон түүнийг бий болгож буй шалтгаан нөхцлийн талаарх ойлголттой холбоотой бүлэг асуултууд
•Итгэлцэл: “Илтгэх-үл илтгэх” гэсэн төрөлд судалгаанд оролцогчдыг тодорхойлж хамруулах зорилго бүхий бүлэг асуултууд
•Авлигад автах -үл автах байдал: Авлигын хэлэлцээрт оролцоход бэлэн байдал болон авлигын эсрэг байх байдлаар нь хариулагч нарыг тодорхойлох бүлэг асуултууд
•Зан төлөв: хариулагч нарын үйл хөдлөл, үнэлгээнд нөлөөлж болох тэдний нийгэм-сэтгэл зүйн зан төлөвийг олон талаас нь тодорхойлох бүлэг асуултууд
•Авлигын эсрэг арга хэмжээ болон энэхүү төрлийн асуудлуудын талаархи санаа бодол
•Улс төр: хариулагч нарын улс төрийн үзэл бодлыг илэрхийлэх бүлэг асуултууд
•Нийгэм-хүн ам зүйн асуултууд
Судалж буй тухайн асуудлыг шийдвэрлэх бусад асуултууд
Иргэдэд зориулагдсан асуултуудын тусгай хэсэгт дараахь асуултуудыг авч үзсэн. Үүнд:
•Хариулагчдын нийгмийн оролцооны талаархи өөрсдийнх нь үнэлгээ
•Ахуйн хүрээн дэх авлигын хэмжээ, шинж чанарын талаарх ерөнхий үнэлгээ
•Хамгийн сүүлд учирсан авлигын тохиолдлынх нь талаархи асуултууд
•Улсын болон орон нутгийн төрийн захиргааны байгууллагын үйлчилгээний талаарх ерөнхий үнэлгээ
•Улсын болон орон нутгийн төрийн захиргааны байгууллагын үйлчилгээнд авлигатай учирсан тохиолдлууд
Бизнес эрхлэгчдийн судалгааны асуулга нь дараахь сэдвийг хамарсан бүлэг асуултуудтай байсан. Үүнд:
•Эрхэлж буй бизнесийн талаархи үзүүлэлтүүд /цар хэмжээ, салбар, өмчлөлийн хэлбэр гэх мэт/
•Бизнесийн үйл ажиллагааны авлигад өртсөн байдал
•Бизнесийн ололт амжилт
•Тендерт оролцох зэрэг бизнесийн төртэй болон шүүхийн байгууллагуудтай харилцах харилцаа
•Бизнесийн төрөөс хамаарах хамаарал
•Төрөөс бизнест үзүүлж буй дарамт шахалт
•Авлига, хээл хахууль болон бусад албан бус арга хэмжээ: туршлага, нөхцөл, үр нөлөө
Төрийн албан хаагчдын судалгааны асуулгын хувьд 1999 онд Голландын хамтын ажиллагааны банкнаас санхүүжүүлэн Бангладеш улсад явуулсан “Төрийн албан хаагчдынавлигынтүвшин,тохиолдлууд”судалгааныасуулгадүндэслэн боловсруулсан.
Төрийн албан хаагчдын судалгааны асуулга нь дараахь хэсгүүдээс бүрдэж байв. Үүнд:
•Төрийн албанд хэрхэн орсон
•Төрийн албаны боломж, давуу тал
•Төрийн албаны үйл ажиллагаан дахь ил тод байдал
•Төрийн албаны үйл ажиллагаан дахь авлигатай холбоотой нөхцөл, тохиолдлууд
•Авлигын талаарх мэдээлэл, мэдлэг