Улс орны хөгжлийн явцад засаглал хэмээх эмзэг мөртөө ойлгоход төвөгтэй сэдэвт ихээхэн ая холбогдол өгөх болсон юм. Цөөхөн тооны хандивлагчид, олон улсын санхvvгийн байгууллагууд хямрал нvvрлэсэн зарим орны эдийн засгийг сайжруулах vvднээс авилгалыг бууруулах, иргэний нийгмийн дуу хоолойг хөхиvлэн дэмжих, жендерийн зохистой тvвшинг хадгалах, хариуцлагын механизмыг дээшлvvлэхэд туслахыг зорьж байна. Энэ оны 7-р сард Их наймын бvлэг Африкийн нэн ядуу орнуудад vзvvлэх тусламжаа нэмэгдvvлэх, өрийн ихээхэн хэсгийг цуцлах тухайгаа зарлахад засаглалын асуудлал хурцаар тавигдсан юм.
5-р сард гаргасан Африкийн Комиссын тайланд тодорхой дурдснаар “ Сайн засаглал бол хөгжлийн тvлхvvр. Засаглалын чадавхийг бэхжvvлж, хариуцлагыг өндөржvvлж, авилгалыг бууруулж чадсан тохиолдолд л ... бусад төрлийн шинэчлэлийг тухай ярих боломжтой болох юм” гэжээ.
Гэвч сайн засаглалыг тогтоох, авилгалыг хяналтанд авах нь vнэхээр хөгжлийн vндэс болж чадах уу гэсэн асуулт тавигдаж байна. Сvvлийн арав гаруй жилийн туршид хийсэн төрөл бvрийн судалгаа, хөгжиж буй орнуудын өөрсдийнх нь туршлага зэргээс харахад хөгжилд сайн засаглалын гvйцэтгэх vvрэг, тvvний vр нөлөө, эсвэл засаглалын хомсдол тvvнээс vvдсэн стратегийг сайжруулах шаардлагыг харьцуулан дvгнэх бодитой нөхцлийг бидэнд олгосон юм. Сайн засаглал чухал гэдгээс гадна хөгжиж байгаа орнуудын шийдвэрлэж, нэгдсэн ойлголтонд хvрч чадаагvй өчнөөн олон асуудлыг шийдвэрлэхэд туслах олон улсын санхvvгийн байгууллагуудын тусламжийг цар хvрээг нэмэгдvvлэх зайлшгvй хэрэгтэй байгааг бид ойлгосон юм. Ийм ч учраас засаглал болон авилгалын тухай зарим нэгэн хэвшмэл ухагдхуун, vндсэн ойлголтын тухай дахин ярилцахыг санал болгож байна.
Ухагдхуун # 1. Авилгалын эсрэг тэмцэл ба засаглал нь утга нэг бөгөөд ижил төстэй юм.
Нийтийн эрх ашгийн төлөө тухайн орны эрх баригчдын явуулж буй бодлогыг засаглал гэж уламжлал ёсоор тодорхойлдог. Энэхvv тодорхойлолтонд / улс төрийн шалгуураар/ эрх баригчидыг хэрхэн сонгон шалгаруулж өөрчилж буй бvхий л процесс, нөөц боломжоо бvрэн дvvрэн ашиглах засгийн газрын чадавхи, / эдийн засгийн шалгуураар/ бодлогоо хэрхэн хэрэгжvvлж буй байдал болон улс орноо удирдан жолоодож байгаа төр ард иргэдийнхээ итгэл хvндлэл / засгийн газрын бvтцэд багтаж байгаа байгуллагуудыг шалгасан хэмжvvрээр/ хvлээж чадсан эсэх багтдаг. Харин авилгалыг илvv тодрхой оновчтой буюу “ хувийн ашиг сонирхлын төлөө нийгэмд эзлэсэн байр суурь эрх мэдлээ ашиглах “ хэмээн тодорхойлдог.
Ухагдхуун # 2. Засаглал болон авилгалыг хэмжиж болохгvй.
Хэдхэн жилийн өмнө засаглал ба авилгалыг хэмжих боломжгvй гэдгийг олон улсын хэмжээнд хvлээн зөвшөөрдөг байсан нь vнэхээр vгvйсгэх аргагvй vнэн билээ. Харин саяхнаас эхлэн Дэлхийн банк болон бусад байгууллагууд энэ хэвшмэл ойлголтыг арилгах арга олсон юм. Олон улсын төрөл бvрийн байгууллагуудаас авсан 350 гаруй vзvvлэлт дээр vндэслэсэн дэлхийн 200 гаруй орныг хамарсан засаглалын чадавхийн vзvvvлэлтийн хэмжих хэмжvvрийг Дэлхийн банкныхан боловсруулсан билээ. Бидний боловсруулсан засаглалыг хэмжих vзvvлэлт дараах 6 хэмжvvрээс бvрддэг. Yvнд: ард иргэдийн дуу хоолой болон засаглалын хариуцлага хvлээх чадвар, улс төрийн тогтвортой байдал, хvчирхийлэл болон алан хядлага газар аваагvй байдал, засаглалын vр дvнтэй бодлого, хууль дvрмийн хэрэгжилт, хуулийн дvрэм журам болон авилгалын хяналт багтдаг.
Гаргасан vзvvлэлт өргөн хvрээг хамарч байгаа учраас vзvvлэлтийг зарим vед нарийвчлан өөрчилж болдог. Yзvvvлэлт алдаатай гарах, бодитой бус байх ба vр дvнг тодорхойгvй хэлбэрт оруулсан зэргээс шалтгаалан улс орнуудад зэрэглэл тогтооход хvндрэл учрах нь бий. Гэвч сvvлийн vед эдгээр алдаатай vзvvvлэлт багасч авилгал болон засаглалыг хэмжих, хөрөнгө оруулалтын орчныг тодорхойлох явдал зөвхөн нэг vзvvлэлтээс шалтгаалах нь багассан билээ. Yvний дvнд Дэлхийн банкнаас гаргасан засаглалыг хэмжих vзvvлэлтийг дэлхий даяар улс орнуудын талаар мониторинг, судалгаа хийхэд өргөнөөр хэрэглэх болсон юм.
Ухагдхуун # 3. Засаглал болон авилгалын эсрэг тэмцэл чухал гэдгийг хэтрvvлж vнэлэх болов.
Дээрх vзvvлэлт болон бусад зохистой хэлбэрийн шалгуурт тулгуурласны хvчинд судлаачид хөгжил дэхь засаглалын vзvvлэх нөлөөг ихэвчлэн судлах болсон юм. Сайн засаглалын vрээр улс орнууд хөгжлийн хурдацаа маш ихээр нэмэгдvvлж болохыг эдгээр судалгаа харуулсан байдаг. Хөгждийн дундаж тvвшингээс хамаагvй доогуур тvвшинд байсан улс орнууд сайн засаглалыг бэхжvvлснээр өрөгөн хvрээнд авч vзвэл хvн амд ноогдох орлогоо бараг гурав дахин нэмэгдvvлж чадсан нөгөө талаар нас баралт, бичиг vсэг vл мэдэх явдлыг бууруулж орны жишээг бид мэднэ. Энэхvv сайжруулж чадсан жишээ / зөвхөн нэг vзvvлэлтээр/ тухайбал улс орныг авилгалд тогтоосон хяналтаар зэрэглэсэн манай vзvvлэлтэнд нөлөөлж Эквадорын Гвинейг Угандагийн зэрэгт, Угандаг Литвиийн, Литвиг Португалын, Португалийг Финляндын зэрэгт аваачихад хvргэсэн юм. Засаглал мөн улс орны өрсөлдөх чадвар болон орлогын хуваарилалтанд ач холбогдолтой байдаг. Судалгааны дvнгээс харахад авилгал нvvрлэсэн тохиолдол нь хөрөнгө оруулалтад өндөр татвар ноогдуулахтай дvйдэг байна. Ихэнх хөгжиж буй орнуудад авилгал, “хойш чангаасан” энэхvv татвар жирийн өрхийн төсөвд сөргөөр нөлөөлж, доогуур орлоготой айл өрх / орлогын тvвшин өндөр өрхтэй харьцуулахад/ төрийн vйлчилгээнд хамрагдахын тулд төсвийнхөө ихэнх хувийг авилгалд өгдөг хэрнээ чухамхvv авилгалаас болж vйлчилгээнд хамрагдаж чаддаггvй болохыг судалгааны дvн харуулсан байдаг. Дэлхий даяар жилдээ нэг тэрбум ам. долларыг авилгалд зарцуулдаг гэсэн тооцоо гарсан байдаг.
Олон улсын санхvvгийн байгууллагаас vзvvлдэг тусламжийн хөтбөлбөрvvд сөрөг vр дагаврыг бууруулах авилгалын сvлжээг арилгах зорилготой байдаг. Ардчилалын хөгжилд авилгал саад учруулдаг. Засаглал улс орны хөгжлийг тодорхойлдог дан ганц зvйл биш болох нь мэдээж юм. Улс орны хөгжилд макро эдийн засаг, худалдаа, хөгжлийн бодлого чухал нөлөөтэй. Гэвч сул дорой засаглал тогтсон vед улс орны хөгжилд шийдвэрлэх нөлөөтэй бодлого боловсруулах аргагvй билээ.
Шийдвэр гаргах тvвшинд олон нийтийн дуу хоолой оролцоог нэмэгдvvлж vvн дотроо vзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө, эмэгтэйчvvдийн эрхийг хангаж чадваас ил тод байдлын шинэчлэл vр дvнд хvрнэ.
Ухагдхуун # 4. Засаглал зөвхөн өндөр хөгжилтэй орнуудад байж болох тансаг ойлголт
Засаглал болон орлогын хоорондох харьцаанаас vvдэн сайн засаглал орлогыг нэмэгдvvлнэ гэсэн ойлголтыг зарим хvмvvс шvvмжилдэг ч амьжиргааны өндөр орлого өөрөө сайн засаглал тогтсон гэж шууд ойлгогддог. Харин бидний судалгаа энэхvv хэвшсэн ойлголтыг vгvйсгэсэн юм. Энэ нь орлогын тvвшин доогуур байгаагаас болж авилгал цэцэглэж байна гэсэн буруу ойлголтыг төрvvлэхээс гадна ядуу орнууд дахь сул дорой засаглалыг өөгшvvлсэн мэт болно. Бодит жишээн дээр сайн засаглал эдийн засгийн өсөлтийн хурдцыг нэмэгдvvлэхэд нөлөөлдөг болох нь батлагдсан юм. Хөгжиж байгаа нэлээд хэдэн орон тухайлбал, Балтикийн орнууд, Вотсвана, Чили болон Словени өнөдөр хөгжилтэй баян орнуудын зэрэгт хvрээгvй ч сайн засаглалыг хөгжvvлэн бэхжvvлж болохыг харуулсан билээ.
Ухагдхуун # 5. Засаглал хэдэн vеийн турш аажмаар бэхэждэг.
Засаглал аажмаар бэхждэг нь vнэн боловч зарим нэгэн орнод богино хугацааны дотрор огцом өөрчлөлт гарах нь бий. Энэ нь засаглалын хямралд хvрэхэд амархан мөртөө бэхжvvлж сайжруулах явц удаан ярвигтай байдаг гэсэн ойлголтыг нэг талаар vгvйсгэж байгаа юм. Жишээлбэл, 1996 оноос хойш “ олон нийтйин дуу хоолой ба хариуцлага гэсэн vзvvлэлтээр” мэдэгдэхvйц ахиц гарсан орнуудын тоонд Босни, Хровати гана Индонези Серби болон Сиер Лион улсуудыг нэрлэж болно. “Африкийн гутрангуй vзэлтнvvд” сэргэхийг уриалсан хойших богинохон хугацааны дотор Африкийн нэлээд хэдэн оронд эрс ахиц гарсан билээ. Харин ерөнхий дундажыг тооцон vзвэл дэлхий даяар засаглалыг бэхжvvлэх vйл явцад буурах хандлага гарсан бөгөөд энэ хугацааанд нэлээд хэдэн орон тухайлбал Зааны ясан эрэг улс, Балба, Зимбабве улсуудад засаглалын хямрал газар аваад байгаа юм.
Ухагдхуун # 6. Хандивлагч нар авилгал нvvрлэсэн улс орнууд, эдийн засгийн сектороос төслөө хамгаалах ёстой.
Тусламжийн байгууллагууд авилгал нvvрлэсэн гэдэг нь баримтаар нотлогдсон болон авилгал газар авсан улс орон, эдийн засгийн секторт vзvvvлэхээр төлөвлөөд байсан хvмvvнлэгийн тусламжийн зарим төслийг хойшлуулж мөн цуцалж болно.
Засаглалыг системтэйгээр судлаад vзэхэд иргэний нийгмийн оролцоо, хууль дvрэм журам, авилгалын хяналт байхгvй газар тусламжийн төслvvдийн хэрэгжилт амжилтгvй байдаг нь судалгаагаар нотлогдоод байгаа билээ.
Ухагдхуун # 7. Авилгалын эсрэг тэмцэж байж авилгалыг устгана.
Авилгалын эсрэг тэмцэж байж авилгалыг устгана гэсэн нэр томьёонд авилгалын эсрэг аян явуулах, хяналтын байгууллага, ёс зvйн агентлаг бий болгох, авилгалын эсрэг шинэ хууль батлах, дvрэм журам бий болгох зэргээр авилгалын эсрэг тэмцэл хийхэд амжилтанд хvрнэ гэсэн хэвшсэн ойлголт олон улсын байгууллагуудын дотор ч зонхилдог. Yнэн хэрэгтээ эдгээр ажил төдийлэн vр дvнд хvрдэггvй бөгөөд авилгалын эсрэг хvчээр тэмцэх дарамтыг улс төрийн хvрээнд vvсгэдэг байна. Энэ нь засаглалын системтэй, vндсэн өөрчлөлтйиг орлуулах төдий зvйл болдог байна.
Ухагдхуун # 8. Хөгжиж байгаа орнуудын олон нийтийн секторыг дэмжих хэрэгтэй
Олон нийтийн сектор идэвхгvй ажиллаж байгааг буруутгадаг тvгээмэл ойлголт байдаг. Хувийн ашиг сонирхлоо дээдэлсэн хvчирхэг бvлэглэлийн гарт бодлого тодорхойлох эрх мэдэл, төрийн хууль ёс, байгууллагууд оршиж байгаа vед бодит байдал бодосноос маш ярвигтай байдаг. Зарим тохиолдолд бvр олигархи бvлгийн гарт төрийн эрх мэдэл төвлөрсөн байх нь бий. Мөн олон нийтийн засаглал дорой, хөгжиж байгаа орнуудад улс дамнасан корпорациуд хээл хахууль авсаар байгаа юм. Тvvнчилэн төрийн бус байгууллагуудын чадавхи дорой хэвээр байна. Цаашлаад олон нийтийн секторын менежментийг хийхдээ ихэнхдээ хvнд суртал газар авсан баян орнуудын эксперт мэргэжилтэнийг урьж, бvтэц зохион байгуулалтыг хуулбарлан техникийн туслалцаа авч байгаагаас vр дvнд хvрэх нь муу байна.
Ухагдхуун # 9. Засаглалыг хөгжvvлж чадсан орон маш цөөн байдаг.
Yр дvн муутай олон аргыг жагсааж, мөн тvvнчилэн засаглалыг тvvхэн болон соёлын хvчин зvйлийн vvднээс тайлбарласан хэвшмэл ойлголтод автвал гутранги байдалд амархан орж болно. Асуудалд ийнхvv хандвал алдаа болно. Нэгдvгээрт, тvvхэн болон соёл уламжлалын хvчин зvйлийн нөлөөлөл их гэдэг нь vнэнээс зөрдөг. Тухайлбал, хөрш зэргэлдээ Латин Америкийн зvvн эргийн орнууд Солонгосын хойг, шилжилтийн эдийн засагтай Зvvн Европын болон Өмнөд Африкт засаглалын хэвшмэл ойлголт байгаагvй билээ. Хоёрдугаарт зөв стратеги боловсруулваас амжилтанд хvрч болох нь харагдаж байна.
Шийдвэр гаргах тvвшинд олон нийтийн дуу хоолой оролцоог нэмэгдvvлж vvн дотроо vзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөө, эмэгтэйчvvдийн эрхийг хангаж чадваас ил тод байдлын шинэчлэл vр дvнд хvрнэ.
Ил тод байдлын шинэчлэл vр дvнд хvрэх аргууд
Ил тод байдал засаглалыг бэхжvvлж авилгалыг бууруулахад туслаж улс орны хөгжлийг тvргэсгэж эдийн засгийн өсөлтийг хангадаг чухал хvчин зvйл болохыг судалгааны дvн харуулж байгаа юм. Гэвч хvчин зvйлд анхаарлаа хандуулах нь тусламжийн байгууллагуудын хөгжилд шаардлагтай байгаа юм. Ийм ч учраас Дэлхийн банкны институт дээр бид ил тод байдлыг нэмэгдvvлэхэд туслах индекс боловсруулсан билээ.
Цаашлаад улс орнууд өөрсдийн нөхцөлд тохируулан хэрэглэж болох шинэчлэлийн нэр томьёог боловсруулан жагсаан бөгөөд vvнд:
- Төр захиргааны байгууллагын удирдах ажилтнууд, улс төрчид, хууль тогтоогчид, шvvх болон харьяаны байгууллагын ажилтнуудын орлогын мэдvvлгийг олон нийтэд мэдээлэх
- Улс төрийн кампанит ажилд оруулсан хувь хvн пvvс компанийн хандивыг нийтэд мэдээлэх, кампанит ажлын зардлыг тайлагнах
- Парламентын сонгуулийн санал, хуулийн төсөл, яриа хэлэлцvvлгийг олон нийтэд ил тод байлгах
- Хуулийн хvрээний маргааныг vр дvнтэй шийдвэрлэж, бизнес, улс төр, хууль тогтоогчид болон төрийн vйлчилгээг салгаж, засаглалыг бэхжvvлэхэд чиглэсэн хуулийг лоббидохыг дэмжих
- Хээл хахуульд автсан байж болзошгvй гэж хvмvvст сэрдэгдсэн / эсвэл дэлхийн банзнаас гаргасан vзvvлэлтээр/ хар дансанд бичигдсэн пvvсийн орлоыг зарлах, ашиг орлого vйлдвэрийн салбарт ажиллаж байгаа хамтарсан vйлдвэрийн газруудад “ юу төлснөө нийтэд мэдэгд “ зарчим хэвшvvлэх
- Мэдээллийн эрх чөлөөний хуулийн хэрэгжилтийг хангах, төрийн байгууллагын мэдээллийг нийтэд ил тод болгох
- Хэвлэл мэдээлэл /интернетийг оролцуулан/ эрхийг хангах
- Төвлөрсөн болон нутгийн захиргааны жилийн төсвийг нээлттэй хэлэлцэх, санхvvгийн ил тод байдлыг чухалчилсан олон улсын валютын сангийн хэм хэмжээ дvрмийг дэмжих, ашигтай секторт ажиллаж буй хамтарсан vйлдвэрийн газрын улсын төсөвд төлж байгаа татварыг засгийн газарт нарийвчлан тайлагнах, өргөн олон нийтийг оролцуулсан уулзалт хийх,
- Дотоодын банк санхvvгийн байгууллагын өмчлөлийн бvтэц, санхvvгийн статусыг нээлттэй болгох,
- Цахим хуудсаар дамжуулан нээлттэй ил тод ажиллах нөхцлийг бvрдvvлэх
- Ул орны засаглал авилгалын эсрэг тэмцлийн төлөв байдал олон нийтийн дунд хийсэн судалгааны зардал / дэлхийн банкнаас дэмжлэгтэйгээр хийгдсэн гэх мэт/ болон
- Хот хөдөөд / бvсчилсэн /тvвшинд хйигдсэн ил тод байдлын хөтөлбөр мөн тvvнчлэн төсвийг нийтэд мэдээлэх, нээлттэй уулзалт зохион байгуулах гэх зэрэг болно.
Ухагдхуун # 10.Олон улсын санхvvгийн байгуулагууд олон зvйл хийж чадахгvй.
Эдийн засгийн хөгжлийг судладаг зарим хvмvvс тухайн улс оронд засаглалыг бэхжvvлэхэд олон улсын санхvvгийн байгууллага хандивчлагч нарын туслалцаа нэмэр болдоггvй гэсэн өрөөсгөл ойлголттой байдаг. Эдгээр судлаачид “ макро эдийн засагт их ач холбогдол өгч улмаар тvvхэн хvчин зvйлийг хэтрvvлэн vнэлж эсвэл засаглалыг бэхжvvлэхэд оролцох нь улс төрийн хувьд эмзэг асуудал учраас гадныхан хөндлөнгөөс дэмжин оролцох боломжгvй гэж vздэг байна. Yнэхээр олон улсын санхvvгийн байгуулагууд оролцох боломжгvй жишээлбэл, шударга сонгууль явуулах зэрэг тухайн улс орны дотоодын асуудал байдаг. Гэвч санал санаачлага гаргаж чадвал ил тод байдлыг дэмжих, хараат бус хэвлэл мэдээлэл, мэдээллийн эрх чөлөөг хангах, авилгалын эсрэг тухайн орны өрнvvлсэн тэмцлийг дэмжих, жендерийн тэгш байдлыг хангах зэрэг авилгалд хяналт тогтоохтой зайлшгvй уялдсан олон асуудал дээр олон улсын санхvvгийн байгууллагуудад хийх зvйл их бий. Авилгалыг устгахад нөлөөтэй / гол төлөв татвар, гааль, шvvх, прокурор зэрэг / байгуулагын чадавхийг бэхжvvлэхэд чиглэгдсэн шинэчлэлийг дэмжих санаачлага ихээхэн ач тустай юм.
2005.11.18 Даниел Кауфман
No comments:
Post a Comment