ОЛОН НИЙТИЙН САНАЛ АСУУЛГА БА АРГА ЗҮЙН ШҮҮМЖ, О.БААСАНТОГТОХ

Төрийн аливаа шийдвэр, шийдлийг “олон нийтийн санал” асуулгад тулгуурлаж шийдэх нь ардчилсан зарчимд нийцэх боловч судалгааны арга зүйг оновчтой боловсруулаагүй, мөн судлаачийн мэргэжлийн ур чадвар дутаж, эсвэл ёс зүйн зарчмыг баримталж ажиллаагүйгээс болж олон нийт, улс орны ирээдүйд эрсдэл учруулахуйц, өөрчилж боломгүй үр дүн авч ирж болзошгүй. Эхний баримтыг ийм хандлагад үндэслэж, хоёр дахь баримтыг нийгмийн анхаарлыг татаж буй гол асуудлуудын нэг болоод байгаа учир тус бүрд нь мэргэжлийн үүднээс тайлбарлахыг зорилоо.

Баримт-1. 2016 оны 1 дүгээр сард Засгийн газраас, бүр тодруулбал, Ерөнхий сайд асан Ч.Сайханбилэг “Монгол улсын 2015-2016 оны хөгжлийн замаа хамтдаа сонгоё” [1] гэсэн мессеж илгээж “олон нийт”-ийн байр суурь гэсэн тодотголыг ашиглаж шийдвэр гаргаж байсан. Тухайн үед сэтгүүлч, нийтлэлчид, улс төрчид,  төрийн шийдвэрийг ингэж гаргаж байгаа нь хуульд нийцэхгүй, эрх зүйн хувьд учир дутагдалтай гэх мэтээр  олон талаас нь шүүмжилж байсан. Харин шүүмжлэлийн дунд социологичдын дуу хоолой дутаж байсан юм.

Социологич гэж хэн бэ?

Хийж гүйцэтгэдэг ажил:

Социологич нь нийгмийн харилцаа, тэдгээрийн зүй тогтолцоо, хөгжил, хүмүүсийн хоорондох харилцаа, нийгмийн бүтэц, зохион байгуулалт, хувь хүн ба нийгмийн хоорондын харилцааг судалж, нийгмийн өнөөдрийн байдалд дүгнэлт хийх, удирдлагын ашигтай хэлбэр сонгох гэх мэт өргөн хэмжээний ажлыг гүйцэтгэнэ. Нийгэмд тулгамдсан асуудлыг олж судлаад, тэдгээрийг шийдвэрлэх арга зам, шийдлийн загварыг тодорхойлно. Нийгмийн бүхий л давхаргын гишүүдийн дунд төрөл бүрийн сэдвээр судалгаа явуулна.

ЭМГЭНЭЛ

МУИС-ийн Нийгмийн Шинжлэх Ухааны Сургуулийн Социологи, Нийгмийн Ажлын тэнхмийн хүндэт багш доктор, профессор Санжаа овогтой Гомбо нь 2013 оны 05 сарын 24-ний өдөр өвчний улмаас биднийгээ үүрд орхин одлоо.

Монголын социологийн шинжлэх ухааны томоохон зүтгэлтэн тэрээр хөдөлмөрчдийн цагийн төсөв, чөлөөт цагийн ашиглалт, нийгмийн шинэчлэлийн социологийн асуудлын чиглэлээр дагнан судалгаа хийж, олон мянган оюутнуудад энэ чиглэлээрээ хичээл ордог байв.

Социологийн ухааны доктор, профессор Ц.Пүрэв

Мэргэжил: Социологич

Эрдмийн зэрэг: Социологийн ухааны доктор, профессор

Төгссөн сургууль: МУИСургууль. 1967 он

Эрхэлж буй ажил: Идэр дээд сургуулийн зөвлөх багш, Эрдмийн зөвлөлийн гишүүн, Социологи – Нийгмийн ажлын тэнхимийн социолoгийн багш, ШУА-ын ФСЭХ-ийн социологийн секторын ахлах судлаач

Судалгааны ажлын чиглэл: Социологийн судалгааны арга зүй аргачлал, хөдөлмөр аж байдлын социологи

Бүтээл: -Социологит эмпирик хэв маягчлал хийх арга зүй, аргачлалын асуудал /өрхийн аж байдлын жишээгээр/. УБ 1993

-Социологийн мэдээллийг шинжлэх статистик арга. УБ., 1995

-Социологийн мэдээлэлд ангилал хийх арга. УБ., 2005

-Ц.Пүрэв. П.Тэгшбаяр Хөдөлмөрийн социологи. УБ.,2009

Франкуртын сургуулийхан

Зургийн тайлбар: Зүүн талынх М.Хоркхаймер, баруун талынх Т.Адарно, арын толгойгоо маажиж байгаа нь Ю.Хабермас
Зургийн он сар: 1964 оны 04 сар
Зурагчин: Jeremy J. Shapiro

Германы Франкуртын сургууль нь салбар хоорондын Нео-Марксист нийгмийн онолын сургуултай холбоотой. Анх Франкуртын их сургуулийн Нийгмийн судалгааны институтыг түшиглэн байгуулагдсан. К.Маркстай холбоотой ажилладаг, үйл хэргийг нь үргэлжлүүлэгсэд, итгэл үнэмшлийг нь дагагсад, Марксизмын даган дуурайгчид болон голдуу Коммунист намын ортодокс хүмүүсээр бүрдэн бий болсон байдаг. Экзистенциал философи, психо анализ, анти-позитивист социологийн чиглэлийн социологичид ихэвчлэн хамрагддаг.

Онолын ажил:
Нэг. Нийгмийн шинжлэх ухаанд шүүмжлэлийн үндсийг тавьсан
Хоёр. Өрнийн иргэншлийг шүүмлэх нь
Гурав. Шүүмжлэлт онол ба ноёрхол

Эхэн үеийн Франкуртын сургуулийн гишүүд: Макс Хоркхаймер, Теодор Адорно, Херберт Маркус, Фридрих Поллок, Эрик Фром, Лео Лёвендал гэх мэт...

Франкуртын сургуулийн шүүмжлэлт онолд багтддаг дараа үеийн онолчид: Юрген Хабермас, Клаус Офф, Аксел Хоннед, Оскар Негт, Алфред Шмидт, Олбреч Велмер гэх мэт.

Эдгээрээс М.Хоркхаймер болон Т.Адорно нарын "pessimism", Ю. Хабермасын "өнгөрсөн ба ирээдүй хооронд" шүүмжлэлт онол: арга зүй хамгийн алдартай, социологийн шинжлэх ухааны нэгэн үеийн сонгодог сэтгэлгээний түүх юмаа.

Гол чухал гэсэн концефцууд нь "шүүмлэлт онол", "диалектик", "практик", "психо анализ", "анти позитивизм", "нийтлэг соёл", "соёлын үйлдвэрлэл", "дэвшилтэт капитализм", "нийгмийн амьдралаас холдох", "легитимаци хямрал", "рациональ коммуникатив" гэх мэт ойлголт байв.

Дэлгэрэнгүйг англи хэлээр http://www.marxists.org/subject/frankfurt-school/ болон http://www.sociologyencyclopedia.com/public/explore?query=A&widen=1&result_number=1&topics=id2247965&type=std&fuzzy=0&slop=1 сайтуудаар орж үзнэ үү

Н.Батзориг 2011 он

Раднаасүмбэрэлийн Вандангомбо (1947-2010)

Ахмад социологич, багш Раднаасүмбэрэлийн Вандангомбо зуурдаар таалал төгсөж монголын шинжлэх ухаан, тэр дундаа социологийн шинжлэх ухаанд нөхөж баршгүй хүнд гарз тохиолоо.
1947 онд Архангай аймгийн "Ихэрийн өвөр" гэдэг газар төрсөн. 1970 онд МУИС-ийг дүүргэсэн. Гүн ухаанч, социологич мэргэжилтэй, доктор, профессор.

Р.Вандангомбо нь ШУА-ийн ФСЭХ-нд эрдэм шинжилгээний ажилтан, секторын эрхлэгч, МАХН-ын Төв Хорооны НУИ-д эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан, НДС, ТНСА-д ахлах багш, Социологийн төвийн эрхлэгч, ТЗУХИ-д эрдэмтэн нарийн бичгийн дарга, докторантурын албаны дарга эдүгээ Удирдлагын Академийн Философи, Социологийн тэнхмийн эрхлэгч.

"Орчин үеийн өрнөдийн ёс зүйн зарим чиглэл" (1977), "Хүмүүсийн ухамсар, зан үйл дэх өнгөрсний үлдэгдэл" (1987), "Социологийн товч толь" (1991), "Удирдлагын социологи" зэрэг ном бүтээл, 30 гаруй эрдэм шинжилгээний өгүүлэл бичиж нийтлүүлжээ.

Р.Вандангомбо нь социологийн судалгааны “Мэдрэмж” төвийг санаачлан байгуулаж ажиллаж байлаа.

Монголын социологи, социологичид гүн эмгэнэж байна.

Суурь судалгаагаа ард түмэндээ хүргэх чинь бидний үүрэг

Судлаач Д.Ганхуягын сүүлийн нийтлэл "Интернет улс төр"-ийг уншлаа.

Маш их маргааш мэтгэлцээн өрнөхөөр гал цог ассан нийтлэл болсон гэж хувьдаа дүгнэж байна. Бараг хамгийн анхны уншигч болсон байж ч магадгүй юм.

Сэтгэгдэл бичсэний хариуд Д.Ганхуяг багш маань надад, надад гэлтгүй социологич бидэнд зөвлөгөө өгчээ.

Миний комментийн үгийн тоо нь 5-6 тэмдэгтэд багтаж байгаа хэдий ч агуулга нь "энэ бол орчин үеийн сүлжээний онол, социологийн томоохон судалгааны асуудал мөн гэж үзэх нь зүйтэй" хэмээсэн юм.

"Энэ чинь чамаас эхлээд миний шавь нараас болж байгаа юм. Та нар судалгаа хийгээд, их л сайндаа нэг өгүүлэл, тайлан бичээд “хаячихдаг”. “Эзэнгүй” мэдээлэл дээр чинь эд нар “тоглохгүй” яадаг юм. Суурь судалгаагаа ард түмэндээ хүргэх чинь бидний үүрэг. Иймээс судалгаагаа хялбаршуулсан “юм” бич гэж би Та нарт байнга үглэдэг. Битгий гомдоорой, би шавь, мэргэжилтнүүдээ хайрладаг учраас л ингэж байна…"

Мэргэн зөвлөгөөг тань хүлээн авсан гэдгээ дашрамд хэлье! Танд баярлалаа

Таны блогын байнгын уншигч социологич Н.Батзориг

Эх нийтлэлийг ЭНДЭЭС уншина уу?

НАЦАГЫН ХАВХ |1944-2010| ЭМГЭНЭЛ

МУИС-ын захиргаа, Нийгмийн Шинжлэх Ухааны Сургууль, Философийн тэнхим, Монголын Уламжлалт Ухаан Судлалын төв, Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны Академи

Дэлгэрэнгүйг ЭНДЭЭС

Дуглас Стевенсон: Америкийн нийгэм, амьдрал, заншил /ном/

Америкийн Нэгдсэн Улсын нийгмийн амьдрал, бодит байдлыг харуулсан нэгэн номыг социологичиддоо зориулан оруулж байна. Эх хэл дээрээс унших боломжийг олгож байгаадаа баяртай байна.
American niigem_es_zanshil -

Т.Парсонсын социологийн үзэл баримтлал: Нийгмийн бүтцийн сургааль

Т.Парсонс: Социологийн онол аргазүйн асуудал
Онолын тухай асуудал бол зөвхөн Парсонсын төдийгүй нийт бүтэц функционал чиглэлийн төлөөлөгчдийн анхаарлын төвд оршсоор ирсэн юм. Тэд социологийн онолын тухай харилцан адилгүй байр суурьтай байсан төдийгүй онолын талаарх эдгээр эрдэмтдийн үзэл бодол нийгмийн өөр онол урсгалын төлөөлөгчдын шүүмжлэлийн гол бай болж иржээ. Тухайлбал, Ж. Хоманс бүтэц функционалистуудыг шүүмжлэхдээ “...тэд онол гэж юу болохыг хэзээ ч тодорхойлж чадаагүй юм” /Хоманс, Ж (1996). Возврашение к человеку. В кн Американская социологическая мысль: тексты Под ред. Добренькова. В.И. М: Издание Междунорад-го Университета Бизнеса и Управления. стр. 49/ хэмээн буруутгаад ийм байдлаар цаашид онолын талаар ярих боломжгүй гэж тэмдэглэж байлаа.

Парсонс нийгмийн үзэгдэл юмсыг бүрэн гүйцэд тайлбарлаж чадахуйц боловсронгуй онол бүтээхийг эрмэлзэж байсан бөгөөд ингэхдээ макро онолд анхаарлаа хандуулж байлаа. Орчин үеийн социологийн онолын нэгэн дутагдалтай тал бол томоохон нарийн түвэгтэй нийгмүүдийн бүтцийн хэсгүүдийн системчлэгдсэн дүн шинжилгээ байхгүй явдал мөн гэж Т.Парсонс тэмдэглэж байв.
1937 онд хэвлэгдсэн "Нийгмийн үйлдлийн бүтэц" зохиолдоо Талкот Парсонс утилитар, позитивист, шүүмжлэлт гэх зэрэг социологийн олон тооны үзэл баримтлалуудын сул болон хүчтэй талуудыг шинжлэн үзээд тэдгээрийн синтезийн дүнд социологийн онолын шинэ ойлголтын аппаратыг бий болгохыг эрмэлзсэн байна.

Тэрбээр социологийн онолыг бүтээхдээ "аналитик реализм»-ыг баримтлах ёстой гэж үзээд Социологийн онол нь "объектив гадаад ертөнцийн мөн чанар шинжийг бүрэн илэрхийлж хамруулж чадахуйц" чухал ач холбогдол бүхий цөөн тооны ойлголтыг ашиглах шаардлагатай гэж үзжээ.

Т.Парсонс бичихдээ “эдгээр ойлголт ямар нэгэн тодорхой үзэгдэл юмсыг бус, энэ үзэгдэл юмс агуулагдаж байгаа өөр бусад элементээс задлан шинжлэх /анализын/ замаар ялгагдан салгагдахуйц элементийг илэрхийлэх ёстой. Тиймээс олон талт, нарийн түвэгтэй эмпирик бодит байдлаас аналитик элементүүдийг хийсвэрлэн салгаж байгаа ойлголтыг боловсруулахаас онол бүтээх ажлыг эхлэх ёстой” гэж байв.

Өөрөөр хэлбэл ойлголт нь социал бодит байдлыг бүрэлдүүлэгч нарийн түвэгтэй харилцааны цогцсоос үзэгдэл юмсыг тусгаарладаг байна. Гэхдээ Т.Парсонс эдгээр ойлголтыг онолын баталгаа болно гэж үзээгүй бөгөөд харин тэдний тусламжтайгаар бодит ертөнцийн гол гол шинж чанарыг илэрхийлэхүйц "ойлголтын нэгдсэн тогтолцоо"-г бий болгохыг хүссэн байна.

Энэ тохиолдолд онол нь нийгмийн үзэгдлүүдийг зохион байгуулалтын үндсэн шинж талыг тусгахуйц ангилал мэт байх агаад ийм онолын системийг бий болгосны дараа сая социологийн жинхэнэ онолыг бүтээх ёстой гэж Т.Парсонс үзэж байлаа.
Онолыг бүтээх Парсонсын гол стратеги нь цэвэр ахуйн байр суурийг илэрхийлэх бөгөөд социаль ертөнц нь системлэг шинжтэй бөгөөд хийсвэр ойлголтын хүрээнд оршино гэж хэлж болох юм.

Т.Парсонсынхоор бодит байдал хэдий хязгааргүй ч гэсэн логик рациональ байдлаар зохион байгуулагдсан системлэг шинжтэй учраас түүнээс гаргасан хийсвэр ойлголтууд нь мөн л логик байдлаар нэгдмэл зохион байгуулагдсан байх ёстой аж.
Онолын зорилго бол хуримтлагдсан мэдлэг ба урьд өмнөх онолын баримтлалуудын логик уялдсан байдлыг бий болгоход чиглэх ёстой.

Түүнчлэн шинжлэх ухааны онолын хоёр чухал функц бол
•дүрслэн зураглах ба
•дүн шинжилгээ бөгөөд баримт сэлт маш нарийн нягт системчлэгдэн эмхлэгдсэн тохиолдолд л онол боломжтой гэж Т.Парсонс тэмдэглэж байв.

Т.Парсонсын онолыг нэг талаас эмпирик бодит байдлыг адил төстэйгээр зураглаж чадахуйц /бүтцийг/ бүтцийн ухагдахуунууд болон эл бүтцийн оршин тогтох, тарж бутрах өөрчлөгдөх гэх мэт үйл явцыг тэмдэглэж чадахуйц функциональ ухагдахууныг багтаасан бүтэц-үүргийн тогтолцоо хэмээж болох юм.

Т.Парсонсын "Систем"-ийн талаарх үзэл баримтлал
Системийн нэлээд боловсронгуй загварыг бий болгож чадсан Т.Парсонс «Социологийн ерөнхий онолын асуудал» хэмээх бүтээлдээ социологийн онолын хамгийн сул тал бол томоохон нарийн ярвигтай нийгмүүдийн бүтцийн бүрэлдэхүүн хэсгийн системчлэгдсэн анализ байхгүй байгаа явдал юм гэж үзсэн байдаг.

Тийм учраас Т.Парсонс нийгмийг систем болох талаас нь өөрөөр хэлбэл системийн хандлагын үүднээс тайлбарлах явдлыг гол болгон авч үзсэн ажгуу. Түүнчлэн бүтцийн болоод системын талаарх Парсонсын үзэл баримтлалыг авч үзэхийн өмнө түүний функцийн тухай буюу AGIL-ыг авч үзэх нь зүйтэй.

Функци гэсэн ойлголтын дор (function)- тогтолцооны хэрэгцээ шаардлагад чиглэсэн, тохирсон үйл ажиллагааны цогцыг ойлгоно. /Ritzer.G(1996) Sociololical theory. (4th ed) New York: The McGraw-Hill. p 237/
1.Дасан зохицохуй (adaptation). Хүрээлэн буй орчин дасан зохицох буюу тэдгээрийн өөрийн хэрэгцээнд тааруулан өөрчлөх замаар дасан зохицох явдал. Ингэхийн тулд гадаад орчноос хамгаалах хангалттай хэрэгсэлтэй болох нь чухал аж.
2.Зорилгодоо хүрэхүй (goal atteinment) Зорилгоо тодорхойлох, тэдгээрээс хамгийн гол зорилгыг сонгон түүндээ хүрэхэд бүх нөөц бололцоо дайчлах
3.Интеграци (integration) Эл функци нь системийн нэгжүүдийн хоорондын амьдрах чадвар бүхий уялдаа холбоог дэмжих, зохицуулна. Түүнчлэн бусад функцүүд буюу A,G,L -үүдийн харилцааг удирдах ёстой аж.
4.Латент шаардлага (latency (pattern maintenance) хэлбэрээ хадгалах, хурцадмал байдлыг намжаах, хэлбэрээ хадгалах гэдэг нь социаль систем дэх жүжигчид шаардлагатай чадвараа гарган дайчлах гэсэн үг агаад хурц байдлыг намжаах нь зөвшилд хүрэх чадвар аж.

Т.Парсонсын нийгмийн тогтолцооны гол асуудал бол нийгмийн эмх цэгц асуудал юм. Харин системийн хамгийн гол, суурь шинж чанар бол түүний бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн харилцан хамаарал аж. Харилцан хамаарал гэж системийн элементүүдийн хоорондох харилцааны журамлагдсан байдлыг хэлнэ.

Эл журамлагдсан байдал нь
1.Тэнцвэрт байдлаа хадгалан үлдэхийг эрмэлзсэн нийгмийн тогтолцооны эрмэлзлэл,
2.Нийгмийн амьдралын давтагдах, урьдчилан прогнозчлох боломжийг олгоно.
3.Нийгмийн амьдралын элементүүдийн өөр хоорондоо зөвшилцсөн, зөрчилдөөнгүй болохыг илэрхийлнэ.

Эдгээрээс үүдээд Т.Парсонс аливаа системийн шинж чанарыг дараах байдлаар тодорхойлсон байна. Түүний үзсэнээр систем нь:
•Системийн хэсгүүд нь өөр хоорондоо харилцан хамааралтай, эмх цэгцтэй байна
•Систем нь тогтвортой, тэнцвэртэй байдлыг хангах чадвартай байдаг
•Систем нь статик тогтвортой байдлыг хадгалахын сацуу эмх цэгцтэй өөрчлөлтөнд орох чадвартай байна
•Системийн нэг хэсгийн мөн чанар нь нөгөө хэсгүүддээ нөлөө үзүүлэх чадвартай байдаг
•Систем нь хүрээлэн буй орчноосоо зайгаа барьж, хил хязгаараа хадгалдаг
•Хуваарилалт болон интеграчлал нь системийн тэнцвэртэй байдлыг хадгалах суурь үндсэн үйл явц юм
•Систем нь орчноос зайгаа хадгалах, бүхлийн хэсгүүдтэй харилцаанд орох, өөрчлөлтөнд орох хандлага хийгээд хүрээлэн буй орчны олон талт байдлыг хянах чадвартай байдаг аж. /Ritzer.G(1996) Sociololical theory. (4th ed) New York: The McGraw-Hill. p 240/

Ер нь бүтэц функционал онол, түүний дотор Парсонсыг статик тогтвортой байдлыг хэт туйлшруулан шүтэж, харин өөрчлөлтөнд бага анхаарал хандуулсан хэмээн шүүмжлэх нь нийтлэг байдаг. Үнэхээр дээр дурдсан ситемийн шинж чанаруудаас үзэхэд Парсонсын систем нь тун статик, тогтвортой шинжтэй агаад хэдий өөрчлөлтөнд орох чадвартай гэх авч тэр өөрчлөлт нь мөн л эмхлэгдэн цэгцлэгдсэн буюу бүтцэжсэн шинжтэй болох нь ажиглагдана. Парсонс нийгмийн систем нь үйлдлийн системийг илэрхийлнэ гэж бичсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, нийгмийн системийн үйл ажиллагаа нь нийгмийн янз бүрийн ролийг гүйцэтгэж буй бие хүмүүсийн үйл ажиллагаагаар хэрэгжиж байдаг байна. Би ба нөгөө хүн, бие хүмүүсийн хоорондын харилцан үйлдэл давтагдах тутам эдгээр нь нийтлэг, стандарчлагдсан шинж болох бөгөөд улмаар хэм хэмжээний түвшинд хүрдэг байна.
Т.Парсонс системийн баримтлалдаа “байгууллагажих” (институцичлагдах) гэсэн ойлголтыг нарийвчлан авч үзсэн байдаг.

Түүний үзсэнээр «Байгууллагажих үйл явцын үр дүнд харилцан үйлдлүүд тогтвортой хэлбэртэй болох буюу өөрөөр хэлбэл нийгмийн систем болж хувирна. Ингэхийн тулд
1.Нийгмийн гишүүд буюу /жүжигчид/ харилцан үйлдэлд орох зайлшгүй байдал орно.
2.«Жүжигчид»-ийн үйлдэл тэдний хэрэгцээний бүтцийн тусгал болно.
3.«Жүжигчид»-ийн харилцан үйлдлийн явцад хэм хэмжээ бий болно.
4.Эдгээр хэм хэмжээ «жүжигчдийн» харицлан зөвшилцсөний үндсэн дээр бий болох боловч соёлын ерөнхий хэв загвараар хязгаарлагдаж, дараагийн харилцан үйлдлийн тогтвортой байдлыг хангаж зохицуулна.

Ийнхүү харилцан үйлдэл байгууллагажсан тохиолдолд «нийгмийн систем» оршин тогтнож байна гэж хэлж болох юм. Байгууллагажсан харилцан үйлдлийн хэлбэрүүдийн тогтвортой байдлыг
•Нийгэмшилтийн
•Нийгмийн хяналтын гэсэн хоёр механизм хангаж өгдөг байна.
Т.Парсонс системийн ялгаатай шинжийг тодруулан тэдгээрийн бүтцийн дүн шинжилгээг хэрэгжүүлэхийн үүднээс бүтцийн байгууллын дөрвөн түвшинг санал болгосон.

Бүтцийн байгууллын түвшнүүд:
1.Анхдагч буюу техник
2.Менежериал буюу удирдлагын
3.Институционал
4.Социеталь
Нийгмийн системүүд бүтцийн хувьд ялгаварлын хоёр үндсэн тэнхлэгийг тойрон хуваарилагдсан байдаг. Эдгээр тэнхлэгийн цаашид дахин хуваахад функцуудыг нь тодорхойлох боломжтой болно. Парсонс аливаа томоохон хамт олон, нэгдлийг социаль систем хэмээн үзэж байсан хэдий ч нийгэм бол хамгийн гол чухал социаль систем ажээ. Гүйцэтгэж байгаа функцээс нь (AGIL) хамааран нийгмийн социаль системд дөрвөн дэд бүтэц буюу дэд системийг тодорхойлж болно хэмээн тэрээр үзэж байв.

Жишээ нь эдийн засаг хэмээх дэд систем нь нийгмийг хөдөлмөр, үйлдвэрлэл болон хуваарилалтын тусламжтайгаар нийгмийн хэрэгцээг хангаж, тойрон хүрээлж байгаа орчиндоо дасан зохицох функцийг гүйцэтгэдэг бол улстөр (Парсонс polity гэж томьёолсон) гэсэн дэд бүтэц нь нийгмийн хомс баялаг, хүн хүчний нөөц боломжийг зөв зохион байгуулж дайчлах замаар зорилгодоо хүрэхүй функцийг гүйцэтгэдэг байна. Харин итгэл үнэмшлийн (Т. Парсонс fiduciary гэж томьёолжээ) дэд систем нь гэр бүл, сургууль зэргийн тусламжтайгаар үнэт зүйлс, хэм хэмжээ зэрэг соёлын зүйлсийг нийгмийн гишүүдэд дамжуулан өгч, хурцадмал байдлыг намжаан, тогтвортой байдлыг хангах латент функцийг гүйцэтгэдэг бол социеталь нийтлэгийн (societal community) дэд систем нь нийгмийн янз бүрийн хэсгүүдийг зохицуулан интеграчлах замаар интеграчлалын функцийг гүйцэтгэдэг байна. /Ritzer G(1996). Sociological Theory.The McGraw- Hill Companies, Inc p.243/

Систем нь нийгмийн амьдралын тогтвортой байдлыг хангаж, түүний хэлбэрийг хадгална. Парсонс хэдийгээр социаль системийг харилцан үйлдлийн систем хэмээсэн авч харилцан үйлдлийг энэ системийн суурь нэгж хэмээн үзээгүй байна. Рицэрын үзсэнчлэн Т.Парсонсын социаль системийн суурь нэгж цөм бол статус-дүр (status-role) аж. Статус гэдэг нь социаль системийн хүрээн дэх бүтцийн байр суурь бол дүр гэдэг нь үйлдэгчээс тухайн байр суурийн хүрээнд хийн гүйцэтгэж буй функцианаль ач холбогдол бүхий зүйлийг хэлдэг байна. /Мөн тэнд p. 241/

Т.Парсонс: Системийн ангилал
Т.Парсонсын системийн онолын загварын нэг гол зүйл бол нийгмийн тогтолцоотой бусад системүүд харилцан солилцоонд орох үйл явцыг судлах явдал юм.
Т.Парсонс үйлдлийн дөрвөн системийг санал болгосон байдаг.
Үүнд:
•Зан үйлт организм /Физик систем гэх нь бий/ (behavioral organism)
•Хувь хүний систем (personality system)
•Социаль систем (social system)
•Coёлын систем (cultural system)

Парсонсын үзсэнээр энэхүү систем бүр AGIL функцийг гүйцэтгэдэг аж. Тухайлбал: Физик системийн гол функци бол гадаад орчны нөхцөл байдлыг байгаа байдлаар нь буюу өөрчлөх замаар дасан зохицох явдал аж. Нийгмийн тогтолцоонд нөөц бололцоо дутмагаас дээрх адаптаци шаардлагатай болдог бөгөөд нөхцөл байдалд зохицон дасах функцийг биелүүлснээрээ /орчинтой дасан зохицоход/ үйлдлийн системийн оршин тогтнох нөхцлийг хангахад чухал үүрэгтэй агаад эл функцийг эдийн засаг голлон хэрэгжүүлдэг байна. Хувь хүний систем гэдэг нь үйлдэгч хувь хүний үйлдлийн сэдэл хийгээд баримжааллын зохион байгуулагдсан систем юм. Түүний гол бүрэлдхүүн хэсэг бол хэрэгцээ аж. Хувь хүний системийн гол функци бол тогтолцооны зорилгыг тодорхойлон түүнд хүрэхийн тулд нөөц бололцоог дайчлахад чиглэгдэнэ. Зорилгодоо хүрэх гэдэг нь хүний үйл ажиллагааны тавигдсан зорилго руу нь чиглүүлэх нөхцлийг бүрдүүлэх дадал бөгөөд эл үүргийг төр засаг гүйцэтгэнэ. Өөрөөр хэлбэл бодит ертөнцийг зөв зохион байгуулах /хүмүүс, нийгмийн хязгаарлагдмал нөөц бололцоо болон хөдөлмөрийн багаж хэрэгслийг зөв хуваарилах/ замаар системийн өмнө тавигдсан зорилгод хүрэх явдал аж.

Социаль систем нь тогтолцооны бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг хянаж, интеграчлалын функцийг гүйцэтгэх бөгөөд хувь хүмүүсийг нийгэмшүүлэхэд чиглэгдэнэ. Интеграчлал бол харилцан уялдаа холбоо бүхий бие хүмүүсийн хамтын ажиллагааг хангаж өгөх явдал агаад энэ утгаараа хүмүүсийн харилцан үйлдлээр хангагдана. Нийгмийн тогтолцоонд интеграчлалыг шашин ч юмуу эсвэл үндэсний ухамсар хангаж өгдөг аж.

Соёлын систем нь нийгмийн гишүүдийг социаль хэм хэмжээ, үнэлэмжийг эзэмшүүлэн, тэдгээрийн үйлдлийг сэдэлжүүлдэг агаад энэ утгаараа латент функцийг гүйцэтгэдэг аж. Чухамдаа соёлын системийн тусламжтайгаар нийгэм дэхь хүмүүсийн хамтын ажиллагааг боломжтой болгодгоороо тун чухал ач холбогдолтой аж. Энэ системийн хувьд гэр бүл тун үүрэгтэй. Гэр бүл нь: 1.Хүний анхдагч нийгэмшүүлэлтийг хэрэгжүүлэх 2. Гэр бүлийн гишүүдэд сэтгэл зүйн дэмжлэг үзүүлэх гэсэн хоёр үндсэн үүргийг гүйцэтгэнэ. /Ritzer G(1996). Sociological Theory.The McGraw- Hill Companies, Inc./

Нийгмийн систем нь харилцан үйлдлийн үр дүн агаад оршин тогтнож, үйл ажиллагаагаа явуулахын тулд өөрийн материаллаг болон хүний нөөц бололцоог зөв үр ашигтай зохион байгуулан, хуваарилах ёстой бөгөөд энэ нь нийгмийн системийг зорилгодоо хүрэхэд нь тусална.

Энэ бүхнээс үзэхэд нийгмийн системийн өмнө байгаа үндсэн хоёр асуудал бол
•Нийгмийн гишүүдийн сайшаан дэмжсэн зорилгод хүрэх техник үр ашигтай аргыг боловсруулах
•Хувь хүмүүсийн хоорондох хамтын ажиллагааны сэтгэлгээг дэмжин тэтгэх зэрэг болно.
Нийгмийн системийг судлахдаа Т.Парсонс нийгмийн системийн дотоод интеграчлал буюу нийгмийн системийн соёлын хэв загвартай интеграчлагдсан байдал, нийгмийн болоод бие хүний системүүдийн интеграчлагдсан байдалд гол анхаарлаа хандуулсан.
Ийм интеграчлал боломжтой болоход наад зах нь хоёр функциональ шаардлагыг хангасан байх ёстой. Yүнд:
1.Нийгмийн систем нь ролийн буюу үүргийн тогтолцооны шаардлагыг хангаж чадахуйц тооны гишүүд /жүжигчид/-тэй байх ёстой.
2.Нийгмийн систем нь наад захын эмх журмыг хангаж чадахгүй эсвэл хүмүүсийн биелүүлж үл чадах зүйлийг шаардах соёлын хэв загварыг баримтлах ёсгүй.

Т. Парсонс үйлдэл, харилцан үйлдэл, нийгмийн тогтолцооны уялдаа холбоог авч үзсэн нь
Т.Парсонсын сургаалд нийгмийн үйлдэл болон харилцан үйлдэл тун чухал байр эзэлдэг.
Үйлдэл гэдэг нь “үйлдэгч бие хүмүүс болоод хамт олны хувьд сэдэлжүүлэх ач холбогдол бүхий үйлдлийн субьект - нөхцөл байдал хэмээсэн тогтолцоон дох үйл явц” юм хэмээн Парсонс тодорхойлсон байна. /Парсонс, Т (1996)В кн Американская социологическая мысль: Тексты. Под ред. Добренькова. В.И. М: Издание Междунорад-го Университета Бизнеса и Управления. стр. 462 / Үйлдэл гэдэг нь хүмүүс өөрсдийн ухамсарлагдсан хүсэл эрмэлзлэлээ тодорхой нөхцөл байдалд хэрэгжүүлэхдээ ашиглаж байгаа бүтэц хийгээд үйл явцаас бүрдэж байгаа зүйл аж. Үйлдэл нь ухамсарлагдсан, хэл яриа зэрэг бэлэг тэмдгээр илэрхийлэгдэн соёлын шинжийг олсон байдаг байна.

Үйлдлийн үүднээс обьектуудыг 1) социаль, 2) физик хийгээд 3)соёлын гэсэн обьектын гурван төрөлд хувааж болно. /Мөн тэнд/ Социаль обьект гэдэг нь үйлдлийн субьект болох бүхий л хувь хүмүүс юм уу хамт олон буюу үйлдлийн тогтолцооны гол цөм болох “Би” аж. Социаль объект бол үйлдэгч «Би»-ийн баримжаалалд хариу өгч үйлдэлд оролцож буй үйлдэгчийг хэлэх бөгөөд эл үйлдэгч өөрийн ээлжинд мөн “Би” болдог байна.
Харин физик обьект нь энэхүү “Би” тэй харилцан үйлдэлд эс орох, “Би”-д хариу үйлдэл эс хийх эмпирик мөн чанарууд буюу үйлдлийн “Би” болох социаль обьектын нөхцөл байдал, арга хэрэгсэл мөн юм. Физик объект бол үйлдэгчийн “Би” тэй харилцан үйлдэлд ороогүй этгээдийг хэлнэ.

Соёлын обьект бол соёлын уламжлалын бэлэг тэмдгийн элемент, үйлдлийн “Би”-ийн үнэт зүйлс, итгэл үнэмшил, үзэл санааг бүрдүүлдэг аж. Энэ утгаараа соёлын объект гэдэг нь үйлдэгч «Би» өөрийн баримжаалалдаа баримталж байгаа бодол санаа, итгэл үнэмшил, үнэт зүйлсийн стандарт гэх зэрэг соёлын элементүүд юм.

Т.Парсонс нийгмийн үйлдлийг задлан шинжлэхдээ дээд, доод гэсэн хоёр үндсэн түвшинд авч үзэх нь зүйтэй гэжээ. Доод түвшин нь дээд түвшнийхэд зайлшгүй хэрэгцээт нөхцөл байдлыг бүрэлдүүлж, эрчим хүчийг бий болгоно.

Доод түвшинд
1.Физик орчин
2.Органик орчин гэсэн хүний бодгалийн бэлэгдэл бус (nonsimbolic) талууд (анатоми физиологи) орно.
Дээд түвшинд
1.Үзэл бодол, зовлон жаргал зэрэг хүний оршихуйн явцад бий болох зүйлс орох аж.
Хүний үйлдэл нь хэзээ ямагт тодорхой зорилгод хүрэхээр тэмүүлж байдаг гэж Т.Парсонс үзээд үйлдлийн сэдэл, элементүүдийг 3 бүлэг болгон хуваажээ.
•Когнитив (Зорилгодоо хүрэхэд хамаарах объектуудын тухай мэдээлэл, санаа бодол)
•Катектик (Зорилгод хүрэхэд шаардагдах эмоционал харьцаа)
•Yнэлэмж (Зорилгодоо хүрэх арга замын хэрэгслээ сонгох боломж)
Yйлдлийн элементүүд харилцан үйлдлийн үйл явцаар дамжин нийгмийн буюу социаль шинж чанарыг олж авдаг.

Нийгмийн харилцан үйлдэл нь олон тооны харилцан үйлчлэлцэж буй нэгжүүд, харилцан үйлдэл ба тэдгээрийн системийн баримжааллыг зохион байгуулах олон тооны дүрэм горим дэг жаяг болон харилцан үйлдлийн тогтолцоо хэрэгжих орчин гэсэн хэд хэдэн аспектыг өөртөө агуулна. Харилцан үйлдлийн тогтолцоо, түүний хэрэгжих орчин нь үйлдлийн тогтолцооны нэгэн адил үндсэн шинжүүд, элементыг агуулж, тэдгээрээр дамжин хэрэгждэг байна.

Т. Парсонс: Хүний үйлдлийн ерөнхий онол
Т.Парсонсын бүхий амьдралын гол зорилго бол үйлдлийн ерөнхий онолыг боловсруулахад чиглэж байв. Энэ чиглэлээрх өөрийн гол санааг нийгмийн үйлдлийн бүтэц, нийгмийн системийн талаарх бүтээлүүддээ онцгойлон тусгасан байдаг. /Тэмдэглэл: Т.Парсонс үйлдлийн талаарх үзэл бодлоо Parsons.T (1966) Societies: Evolutionary and comparatives. Englewood: Prentice-Hall. Parsons.T (1936) Structure of social action. N.Y: McGraw-Hill бүтээлдээ нарийвчлан тайлббарласан байдаг/
Хүний үйлдлийг өөрийгөө зохицуулах чадвар бүхий тогтолцоо гэж үзээд физик ба биологийн үйлдлийн тогтолцооноос:
1.Символик шинжтэй буюу /хэл яриа, үнэт зүйлс гэх мэт тохируулга зохицуулалтын механизмтай/
2.Норматив шинжтэй буюу хувь хүний үйлдэл нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн үнэт зүйлс, хэм хэмжээнээс шалтгаалдаг
3.Волюнтарист шинжтэй буюу орчны нөхцлөөс шалтгаална.

Т.Парсонс эхний бүтээлдээ XIX ба XX зууны эхэн үеийн нийгмийн сэтгэлгээний олон тооны урсгалыг синтезлэхийг «нийгэмжүүлэхийг» оролдсон. Эдгээр чиглэлүүдийг «үйлдэл» хэмээх ойлголттой холбогдуулан, “индивидуал” ба “холист” /Холист грек үг бөгөөд судалж буй бүхлийг түүний хэсгүүдтэй холбож болохгүй «бүхэл нь түүнийг бүрдүүлэгч хэсгүүдийн нийлбэрээс их» гэсэн зарчмыг баримталдаг онолыг хэлнэ. / хэмээн ангилах нь бий.

Т.Парсонс үйлдлийн онолын дээрх хэв шинжийн төлөөлөгчөөр М.Вебер, Э.Дюркгейм нарыг нэрлэсэн нь бий.
М.Веберын хувьд үйлдэл бол бусдын үйлдэлд баримжаалагдсан субьектив агуулга бүхий хувь хүний үйлдэл буюу зориудын эс үйлдэл бөгөөд энэ утгаараа индивидуаль шинжтэй байна. Харин Э.Дюркгеймын хувьд үйлдэл бол хэдийгээр ач холбогдлыг агуулдаг ч хүний гадна хүний дээр оршдог социаль баримт сэлт лугаа адил бөгөөд макро бүхэллэг шинжтэй аж.

Т.Парсонс үйлдлийн ерөнхий загварыг “нэгэн удаагийн үйлдэл” (единичный акт орос, unit act англи) гэсэн схемын дагуу боловсруулжээ.
Энэхүү загвар нь
•үйлдэл хийж буй хүн /актор/ буюу тодорхой зорилготой түүндээ хүрэх арга замыг дүрсэлж чадахуйц ба үйлдэл хийж чадахуйц
•Нөхцөл байдал ба тойрон хүрээлэл /орчин/, үйлдэл хийж буй системийг хүрээлсэн орчны өөрчлөгдөх ба үл өөрчлөгдөх хүчин зүйлс бөгөөд нөхцөл байдлын хүрээлэл нь үйлдлийг боломжтой болгож сонголтын орон зайг хязгаарлаж буй социал, соёл, физик хүчин зүйлсээс тогтоно.

Индивидуал үйлдлийн хувьд хүний зан үйлийн хэв загварыг тодорхой билэг тэмдгийн тогтолцооноор илэрхийлэгдсэн ухамсарт зорилт дээр суурилсан тодорхой зорилгод хүрэх явдал гэж тодорхойлж болно.
Хүн тодорхой үйлдэл хийхийн тулд организм билэг тэмдгийн тогтолцоо /хэл яриа бичиг үсэг/ шаардлагатай.

Yйлдлийн тогтолцооны нөхцөл байдлын хүрээлэлд Т.Парсонс хүрээллийн анхдагч хүчин зүйлээр Т.Парсонс биологийн организмыг тодорхойлж байна. Биологийн организм гэдгийг Т.Парсонс тусгайлан авсан хүний анатомын байгууламж бус homosapiers-ийг төрлийн ялгааг тэмдэглэн биологийн шинжүүдийн нийлбэр хэмээжээ. Энэ нь хүний хийсвэр биологийн загвар болдог.

Хэрэв хүний индивидуал биологийн онцлогууд тухайн нөхцөлд тухайн хүний үйлдэлд нөлөөлдөг бол үйлдлийн нэгдсэн загварт нөлөөлөх хүчин зүйлсийн хувьд төрлийн бүх л шинж орно. Жишээ нь: хүйсний ялгаа

Yйлдлийн болон харилцан үйлдэл нь системийн шинж чанартай энэхүү систем нь нэг буюу олон тооны үйлдэл хийж буй хүмүүс /жүжигчид/, өөр үйлдэгчдэд хандан баримжаалсан байдалтай байдаг.
Yйлдэл нь үндсэн 2 хэсэг буюу
•Ханамж /үйлдэгч бусад объекттой харилцан солилцож буй солилцооны агуулгыг хэлэх ба
•Баримжаалал /үйлдэгчээс бусдад хандах хандлага, харилцааг хэлнэ/
Yйлдэгч бие хүн болгон биологийн организм юм. Өөрөөр хэлбэл бие хүн бол тодорхой нөхцөл байдалтай харилцан үйлчлэлцэж байгаа амьд организмын харилцааны систем мөн. Бие хүний системийн хувьд зохион байгуулалт, интеграци нь зөвхөн өгөгдсөн ганц бие хүний хүрээнд явагдана.

Т.Парсонс: Нийгмийн бүтцийн асуудлыг судалсан нь
Т. Парсонс нийгмийн хөгжлийн асуудлыг судлахдаа нийгмийн ялгарлыг номнолынхоо үндэс болгон авсан байна. Түүний үзсэнээр хүний нийгэм эволюци хөгжлийнхөө явцад:
1.Бүдүүлэг
2.Завсрын
3.Орчин үеийн
гэсэн хэв шинжийг дамжиж ирсэн бөгөөд “завсрын” хэв шинжийн үед нийгмийн ялгарал буюу социаль давхраажилт бий болсон аж. Давхраажилт гэдэг нь нийгмийн систем дэх нэгжүүд (бүлэг давхарга) -ийг нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн үнэт зүйлсийн стандартын дагуу зэрэг дэвийн шатлалд оруулахыг хэлнэ. /Parsons. T (1953). “Working papers in the theory of action”. Free Press. P.3-5/

Т. Парсонсын үзсэнээр социаль ялгарлын шинж чанарыг 3-н бүлэгт хувааж болох аж.
1-р бүлэгт Яс үндэс, хүйс, садан төрлийн холбоо, бие бялдрын болоод оюуны онцлог гэх зэрэг төрөлхийн заяагдмал шинжүүд ордог бол,
2-р бүлэгт хүмүүсийн хөдөлмөрийн үйл ажиллагаатай холбоотой (Жишээ нь мэргэжлийн ялгаа гэх мэт) шинжүүд,
3-р бүлэгт өмч хөрөнгө, оюуны үнэт зүйлс, эрх ямба гэсэн социаль шинжүүд хамаарагддаг аж. Т. Парсонс “социаль дүрийн” -ийн асуудлыг давхраажилтын онолд гарган ирсэн юм.

Бие хүн нийгмийн харилцан үйлдэлд янз бүрийн “дүрээр” дамжин ордог бөгөөд дүрүүд зохион байгуулагдан нэгдэж хамт олныг бий болгох ба хамт олон нь илүү дээд шатны институциональ хэм хэмжээгээр удирдан зохицуулагддаг байна. /Т. Парсонс (1965).Уровни организации социальной структуры. В кн: “Социолигия сегодня” перевод с англ. М., стр 30/

Өмнө дурдсанчлан Т.Парсонс бүтцийн шинжилгээг амжилттай болгох үүднээс бүтцийн зохион байгуулалтын
1.Анхдагч буюу техникийн
2.Менеджераль (удирдлагын)
3.Институциональ
4.Социеталь гэсэн дөрвөн түвшинг санал болгожээ. /Парсонс Уровни организации социальной структуры /в кн: “Социолигия сегодня” пер с англ. М., 1965 С 37/
Эдгээр дөрвөн түвшин ялгаварлалын хоёр үндсэн бүлэг функцийг (тухайлбал: а. Бүтэц болон түүний гадаад хүрээллийн хооронд харилцаа тогтоох, б. Бүлгүүдийн тогтвортой байдал нэг нэгэндээ интеграчлагдах чадварыг хадгалан үлдээх) хангаж байдаг ажээ.
Түүнчлэн социаль бүтэц зорилгодоо хүрэх, дасан зохицох (адаптаци), интеграчлагдах болон статик байдлаа хадгалах ялгавартай байна. гэж Т. Парсонс үзжээ.

Ер нь Т. Парсонс бүтцийн шинжилгээг макро түвшин буюу институциональ, дундаж буюу социаль түвшинд хийсэн болох нь дээрхээс харагдаж байгаа юм.
Т. Парсонс социаль бүтэц дэх ялгарлын онолын (анхдагч) үндэслэлийг улс төрийн, боловсролын, эдийн засгийн гэсэн үйл явцтай холбон тайлбарласан байдаг.
Эдгээрээс боловсролыг нийгмийн статусын гол шалгуур хэмээн онцлон үзсэн нь бий.
Т. Парсонс нийгмийн социаль ялгарлын асуудлыг дан ганц орчин үеийн америкийн нийгмийн жишээн дээр тулгуурлаж авч үзэхдээ эл нийгмийг боломж (chance) -ын хувьд тэгш байдалтай гэж тодорхойлоод хүний социаль статус тухайн хүний хувийн хүчин чармайлтаас голлон шалтгаална гэжээ.

Нийгмийн бүтэц дэх өндөр статусын төлөө өрсөлдөөн хүнийн нийгэмшх үйл явцад зонхилох байр эзэлдэг аж.

Т. Парсонс бие хүний нийгэмшлийн үндсэн үе шатыг авч үзсэн нь:
1.Гэр бүлийн
2.Бага болон дунд сургуулийн
3.Колледж ба их дээд мэргэжлийн сургуулийн гэсэн гурван хүрээнд шинжилсэн байдаг. /Парсонс(1965). Процесс социализации и структура референтных групп. В кн: “Социология сегодня” перевод с англ. М: стр. 59/

Эл нийгэмших үйл явцад хүн нийгмийн янз бүрийн түвшний бүтцэд өөрийн эзлэх байр сууриа зорилго болгон тодорхойлж бүхий л хүчин чармайлтаа түүнд чиглүүлнэ. Энэ өрсөлдөөнд бие хүний боловсрол мэдлэг тэргүүлэх ач холбогдолтой бөгөөд нийгмийн бусад (өндөр мэдлэг, их орлого гэх мэт.) эрх ямбад хүрэх гол гүүр болдог ажээ.
Т. Парсонс нийгмийн социаль бүтцийн тухай үзэлдээ нийгмийн мобиль (хэвтээ ба босоо) хөдөлгөөн ямар нэгэн хязгаарлалтгүй, нээлттэй нийгмийн тогтолцооны нөхцөлд л үйлчлэх чадвартай болохыг олонтоо тэмдэглэж байсныг дурдах нь зүйтэй.

Гариет Мартиню (6/12, 1802 – 6/27, 1876)

Сонгодог эдийн засагч |Эмэгтэй философич |Эмэгтэй нийтлэлч |Эрин зууны ялалтын эмэгтэй |Шашингүй үзлийн зүтгэлтэн |Английн нийгмийн зүтгэлтэн |Английн суфрижист |

Английн философич, зохиолч Гариет Мартиню 1802 оны 06 сарын 12-нд төржээ. Тэрээр мэтгэлцээний сэтгүүлч, улс төрийн эдийн засагч, феминист өөрчлөгч байсан юм. Мөн Английн зохиолч, философич, маргааны сэтгүүлч, улс төрийн эдийн засагч, байсан.
Мартиню бол анхны эмэгтэй социологичдын нэг, мөн Английн анхны эмэгтэй сэтүүлчдийн нэг юм.
1.Өмнөх амьдрал
Мартиню Английн Норвич хотноо 8 хүүхэдтэй айлын зургаадугаар хүүхэд болон мэндэлсэн.
The sixth of eight children, Harriet Martineau was born in Norwich, England, where her father was a manufacturer. The family was of Huguenot extraction and professed Unitarian views. Her brother, James Martineau, was a clergyman of some note in the tradition of the English Dissenters. The atmosphere of her home was industrious, intellectual and austere; she herself was clever, but weakly and unhappy; she had no sense of taste or smell, and moreover grew deaf while young, having to use an ear trumpet. At the age of sixteen the state of her health and nerves led to a prolonged visit to her father's sister, Mrs Kentish, who kept a school at Bristol. Here, in the companionship of amiable and talented people, her life became happier. Here, also, she fell under the influence of the Unitarian minister, Dr Lant Carpenter, from whose instructions, she says, she derived "an abominable spiritual rigidity and a truly respectable force of conscience strangely mingled together." From 1819 to 1830 she again resided chiefly at Norwich. About her twentieth year her deafness became confirmed. In 1821 she began to write anonymously for the Monthly Repository, a Unitarian periodical, and in 1823 she published Devotional Exercises and Addresses, Prayers and Hymns.
In 1826 her father died, leaving a bare maintenance to his wife and daughters. His death had been preceded by that of his eldest son, and was shortly followed by that of a man to whom Harriet was engaged. Mrs Martineau and her daughters soon after lost all their means by the failure of the house where their money was placed. Harriet had to earn her living, and, being precluded by deafness from teaching, took up authorship in earnest. Besides reviewing for the Repository she wrote stories (afterwards collected as Traditions of Palestine), gained in one year (1830) three essay prizes of the Unitarian Association, and eked out her income by needlework. In 1831 she was seeking a publisher for a series of tales designed as Illustrations of Political Economy. After many failures she accepted disadvantageous terms from Charles Fox, to whom she was introduced by his brother, the editor of the Repository. The sale of the first of the series was immediate and enormous, the demand increased with each new number, and from that time her literary success was secured.
2. Лондон ба АНУ
In 1832 she moved to London, where she numbered among her acquaintances Henry Hallam, Harriet Taylor, Alexander Maconochie, Henry Hart Milman, Thomas Malthus, Monckton Milnes, Sydney Smith, John Stuart Mill, George Eliot, Edward George Bulwer-Lytton, Elizabeth Barrett Browning and later Thomas Carlyle. Florence Nightingale and Charlotte Brontл also became her friends.
Until 1834 she continued to be occupied with her political economy series and with a supplemental series of Illustrations of Taxation. Four stories supporting the Whig Poor Law reforms came out about the same time. These tales, direct, lucid, written without any appearance of effort, and yet practically effective, display the characteristics of their author's style. Tory paternalists reacted by calling her a Malthusian "who deprecates charity and provision for the poor", while Radicals were equally opposed to her. She was fкted by Whig high society. In May 1834 Charles Darwin got a letter from his sisters telling him that Martineau was "a great Lion in London" and recommending Poor Laws and Paupers Illustrated in pamphlet sized parts. They added that their brother "Erasmus knows her & is a very great admirer & every body reads her little books & if you have a dull hour you can, and then throw them overboard, that they may not take up your precious room."
In 1834, when the series was complete, Harriet Martineau paid a long visit to the United States. Here her open adhesion to the Abolitionist party, then small and very unpopular, gave great offence, which was deepened by the publication, soon after her return, of Theory and Practice of Society in America (1837) and a Retrospect of Western Travel (1838). An article in the Westminster Review, "The Martyr Age of the United States", introduced English readers to the struggles of the Abolitionists.
After the Voyage of the Beagle Charles went in October 1836 to stay with his brother Erasmus Alvey Darwin in London, and found Erasmus spending his days "driving out Miss Martineau". The Darwins shared her Unitarian background and Whig politics, but their father Robert was concerned that as a potential daughter-in-law, her politics were too extreme. He was upset by a piece he read in the Westminster Review calling for the radicals to break with the Whigs and give working men the vote "before he knew it was not hers, and wasted a good deal of indignation, and even now can hardly believe it is not hers."
Charles Darwin called on Martineau and remarked that "she was very agreeable, and managed to talk on a most wonderful number of subjects, considering the limited time", which included the social and natural worlds she was then writing about in her book Society in America, including the "grandeur and beauty" of the "process of world making" she had seen at Niagara Falls. He added that "I was astonished to find how ugly she is" and "she is overwhelmed with her own projects, her own thoughts and abilities", though "Erasmus palliated all this, by maintaining one ought not to look at her as a woman." For her part, Martineau described Darwin as "simple, childlike, painstaking, effective". After a later meeting when he was struggling with his own writing and she was starting Deerbrook he expressed astonishment at the ease with which she wrote such fluent prose, and "never has occasion to correct a single word she writes", though she was "not a complete Amazonian, & knows the feeling of exhaustion from thinking too much."
The American books were followed by a three volume novel, Deerbrook (1839)–a story of middle class country life with a surgeon hero. To the same period belong a few little handbooks, forming parts of a Guide to Service. The veracity of her Maid of All Work led to a widespread belief, which she regarded with some complacency, that she had once been a maid of all work herself.
3. Ньюкастл ба Тунэмоф /Tynemouth/
In 1839, during a visit to Continental Europe, Harriet Martineau's health broke down. Her chronic ill-health was due to an ovarian cyst, and she visited her brother-in-law, the celebrated Newcastle upon Tyne doctor Thomas Michael Greenhow on several occasions to try to alleviate her symptoms - on the last occasion staying for six months in the family house at 28 Eldon Square. She then moved down-river to Tynemouth, where she stayed at Mrs Halliday's boarding -house, 57 Front Street for nearly five years from 16 March 1840. A plaque marks the house where she produced at least three books, including a novel about the Haitian slave leader Toussaint L'Ouverture, and Life in the Sick-Room, describing her life in Tynemouth. She also devotes some hundred pages of her autobiography to this period. Notable visitors included Richard Cobden and Thomas Carlyle and his wife.
Harriet had expected to remain an invalid for the rest of her life and delighted in the freedom her telescope allowed. Across the Tyne was the sandy beach 'where there are frequent wrecks - too interesting to an invalid... and above the rocks, a spreading heath, where I watch troops of boys flying their kites; lovers and friends taking their breezy walks on Sundays...' She also gives a lyrical picture of Tynemouth:
When I look forth in the morning, the whole land may be sheeted with glistening snow, while the myrtle-green sea tumbles... there is none of the deadness of winter in the landscape; no leafless trees, no locking up with ice; and the air comes in through my open upper sash, but sun-warmed. The robins twitter and hop in my flower-boxes... and at night, what a heaven! What an expanse of stars above, appearing more steadfast, the more the Northern Lights dart and quiver!'
The busybody Mrs Jellyby in Bleak House is probably based on Harriet Martineau, who nevertheless retained her high regard for Charles Dickens.
During her illness she for a second time declined a pension on the civil list, fearing to compromise her political independence. Her letter on the subject was published, and some of her friends raised a small annuity for her soon after.
4. Ambleside
In 1844 Harriet Martineau underwent a course of mesmerism, and in a few months was restored to health. She eventually published an account of her case, which had caused much discussion, in sixteen Letters on Mesmerism. This led to friction with 'the natural prejudices of a surgeon and a surgeon's wife' and in 1845 she left Tynemouth for Ambleside in the Lake District, where she built herself "The Knoll", the house in which the greater part of her later life was spent.
In 1845 she published three volumes of Forest and Game Law Tales. In 1846 she made a tour with some friends in Egypt, Palestine and Syria, and on her return published Eastern Life, Present and Past (1848). This travelogue showed that as humanity passed through one after another of the world's historic religions, the conception of the Deity and of Divine government became at each step more and more abstract and indefinite. The ultimate goal Harriet Martineau believed to be philosophic atheism, but this belief she did not expressly declare. It described ancient tombs, "the black pall of oblivion" set against the paschal "puppet show" in the Church of the Holy Sepulchre, with the message that Christian beliefs in reward and punishment were based on heathen superstitions. Describing an ancient Egyptian tomb, she wrote "How like ours were his life and death!.. Compare him with a retired naval officer made country gentleman in our day, and in how much less do they differ than agree!" The book's "infidel tendency" was too much for the publisher John Murray, who rejected it.
She published at about this time Household Education, expounding the theory that freedom and rationality, rather than command and obedience, are the most effectual instruments of education. Her interest in schemes of instruction led her to start a series of lectures, addressed at first to the school children of Ambleside, but afterwards extended, at their own desire, to their elders. The subjects were sanitary principles and practice, the histories of England and North America, and the scenes of her Eastern travels. At the request of Charles Knight she wrote, in 1849, The History of the Thirty Years' Peace, 1816–1846 – an excellent popular history written from the point of view of a "philosophical Radical", completed in twelve months.
5. Ховс /Mesmerism/
Harriet Martineau edited a volume of Letters on the Laws of Man's Nature and Development, published in March 1851. Its form is that of a correspondence between herself and the garrulous self-styled scientist Henry G. Atkinson, and it expounds that doctrine of philosophical atheism to which Miss Martineau in Eastern Life had depicted the course of human belief as tending. The existence of a first cause is not denied, but is declared unknowable, and the authors, while regarded by others as denying it, certainly considered themselves to be affirming the doctrine of man's moral obligation. Atkinson was a zealous exponent of mesmerism. The prominence given to the topics of mesmerism and clairvoyance heightened the general disapprobation of the book, which outraged literary London with its mesmeric evolutionary atheism, causing a lasting division between Harriet Martineau and some of her friends.
She contributed regularly to the Daily News from 1852 to 1866, writing sometimes six leaders a week. Her Letters from Ireland, written during a visit to that country in the summer of 1852, appeared in that paper. She was for many years a contributor to the Westminster Review, and was one of the little band of supporters whose pecuniary assistance in 1854 prevented its extinction or forced sale.
In the early part of 1855 Harriet Martineau found herself suffering from heart disease. She now began to write her autobiography, but her life, which she supposed to be so near its close, was prolonged for twenty years. Her two-volume autobiography was published posthumously in 1877.
She cultivated a tiny farm at Ambleside with success, and her poorer neighbours owed much to her. Her busy life bore the consistent impress of two leading characteristics – industry and sincerity.
When Charles Darwin's book The Origin of Species was published in 1859, Erasmus Alvey Darwin sent a copy to his old flame Harriet Martineau, who at 58 was still reviewing from her home in the Lake District. From her "snow landscape" Martineau sent her thanks, adding that she had previously praised "the quality & conduct of your brother's mind, but it is an unspeakable satisfaction to see here the full manifestation of its earnestness & simplicity, its sagacity, its industry, & the patient power by which it has collected such a mass of facts, to transmute them by such sagacious treatment into such portentous knowledge. I should much like to know how large a proportion of our scientific men believe he has found a sound road." She wrote to her fellow Malthusian (and atheist) George Holyoake enthusing "What a book it is! – overthrowing (if true) revealed Religion on the one hand, & Natural (as far as Final Causes & Design are concerned) on the other. The range & mass of knowledge take away one's breath." To Fanny Wedgwood she wrote "I rather regret that C.D. went out of his way two or three times to speak of "The Creator" in the popular sense of the First Cause.... His subject is the "Origin of Species" & not the origin of Organisation; & it seems a needless mischief to have opened the latter speculation at all – There now! I have delivered my mind."
6. Эдийн засаг ба нийгмийн ШУ
As early as 1831, Martineau wrote on the subject "Political Economy" (as the field of economics was then known). Her goal was to popularize and illustrate the principles of laissez faire capitalism, though made no claim to original theorising.
Martineau's reflections on Society in America published in 1837 are prime examples of her approach to the area later known as sociological methods. Her ideas in this field were set out in her 1838 book How to Observe Morals and Manners. Her belief was that the life of any society is influenced by some very general social laws, including the principle of progress, the emergence of science as the most advanced product of human intellectual endeavor, and the significance of population dynamics and the natural physical environment.
Auguste Comte coined the name sociology and published a rambling exposition under the title of 'Cours de Philosophie Positive' in 1839. Martineau undertook a translation that was published in two volumes in 1853 as The Positive Philosophy of Auguste Comte (freely translated and condensed by Harriet Martineau). It was a remarkable and difficult achievement, but a successful one. Comte himself recommended these volumes to his students instead of his own. Some writers regard Martineau herself as "the first woman sociologist". Her introduction of Comte to the English-speaking world and the elements of sociological perspective that may be found in her original writings argue for her recognition as a kindred spirit, if not a significant contributor.
7. Сүүл үе
Harriet Martineau died at "The Knoll" on 27 June 1876. The verdict which she recorded on herself in the autobiographical sketch left to be published by the Daily News has been endorsed by posterity. She wrote "Her original power was nothing more than was due to earnestness and intellectual clearness within a certain range. With small imaginative and suggestive powers, and therefore nothing approaching to genius, she could see clearly what she did see, and give a dear expression to what she had to say. In short, she could popularize while she could neither discover nor invent."Part of a series on
8. Өөр харах
History of feminism
List of suffragists and suffragettes
Women's suffrage
Liberalism
Contributions to liberal theory
Inception of Darwin's theory
9. Тайлбар
This article incorporates text from the Encyclopжdia Britannica, Eleventh Edition, a publication now in the public domain.
10. Ном зүй
A large number of letters of Harriet Martineau are held in the University of Birmingham's Special Collections.
10.1 Гарриет Мартиньюгийн номнууд
Америкийн нийгэм: (1837) Saunders and Otley.
Ёс заншил ба моралийг хэрхэн ажиглэх вэ? (1838) Charles Knight and Co..
Deerbrook Гутенбергийн төсөл (1839)
Крофтоны хөвгүүд Гутенбергийн төсөл (1842)
Гариет Мартиньюгийн намтар (1855, 1877 онд хэвлэгдсэн) 2 боть. Либерти сан.
Дорнодын амьдрал: Өнгөрсөн ба эдүгээ: 3 боть.
10.2 Гарриет Мартиньюгийн талаар бичигдсэн номнууд
Maria Weston Chapman, Autobiography, with Memorials (1877). Virago, London 1983
Logan, Deborah Anna (2002). The Hour and the Woman: Harriet Martineau's "Somewhat Remarkable" Life. Northern Illinois University Press. ISBN 0875802974.
David, Deeirdre (1989). Intellectual Women and Victorian Patriarchy: Harriet Martineau, Elizabeth Barrett Browning, George Eliot. Cornell Univ Pr. ISBN 0801494141.
Sanders, Valerie (1986). Reason Over Passion: Harriet Martineau and the Victorian Novel. New York: St. Martin's Pr. ISBN 0710810180.
11. Эх сурвалжууд
Miller, Fenwick. Harriet Martineau (1884, "Eminent Women Series").
Riedesel, Paul L. "Who Was Harriet Martineau?". Journal of the History of Sociology, vol. 3, 1981. Pp.63-80.
Webb RK. Harriet Martineau, a radical Victorian. Heinemann, London 1960
Weiner, Gaby. Harriet Martineau: A reassessment (1802-1876) in Spender, Dale (ed.) Feminist theorists: Three centuries of key women thinkers, Pantheon 1983, pp. 60-74 ISBN 0-394-53438-7
12. Бусад унших зүйлс
Logan (Ed.), D. A. (2007). The Collected Letters Of Harriet Martineau. London: Pickering and Chatto. ISBN 9781 85196 804 6.
13. Гаднах холбоосууд Wikiquote has a collection of quotations related to: Harriet Martineau
Works by or about Harriet Martineau at Internet Archive (scanned books original editions color illustrated)
Essays by Harriet Martineau at Quotidiana.org
The positive philosophy of Auguste Comte / freely translated and condensed by Harriet Martineau Cornell University Library Historical Monographs Collection. {Reprinted by} Cornell University Library Digital Collections
Archival material relating to Harriet Martineau listed at the UK National Register of Archives
Retrospect of Western Travel by Harriet Martineau, 1838

Сант Марал Сангийн захирал Л.Сумати

Монголд социологийн болон улс төрийн судалгааг хараат бусаар, нарийн статистикаар хийдэг судалгааны институт, байгууллага ховор. Тэдний нэг “Сант марал сан” ардчилалтай зэрэгцэн байгуулагдаж өдгөө хүртэл идэвхитэй ажиллаж нийгмийн болон улс төрийн барометр, индексийг гаргаж байгаа билээ. Тус сангийн захирал нь Л.Сумати. Компьютерын програмист мэргэжилтэй. Орост боловсрол эзэмшсэн нэгэн...Анх тэрээр төгсөж ирээд ШУА-ын ФСЭХ-нд судалгааны мэдээлэл боловсруулах ажлыг хөнгөвчлөх програм зохиож өгч ажилладаг байснаар судалгааны талбарт хөл тавьжээ. Сүүлд Польш улсад нийгмийн судалгааны чиглэлээр мэргэжил дээшлүүлсэн байна.
Гарын таван хуруунд багтахаар цөөхөн Монголын еврей цустай хvмvvсийн нэг. “Монгол Жvvдийн Хамтын ажиллагаа” /Mongol-Jewish Cooperation/ хэмээх олон нийтийн байгууллагыг vvсгэн байгуулж сангийнхаа үйл ажиллагааныхаа хажуугаар ажиллуулдаг. 2006 оны зун Москвад байгуулагдсан “Евро Азийн Жvvдийн Чуулган” гэдгийн хуралд Л.Сумати оролцож ирээд энэхvv байгууллагыг бий болгосон байна.
Уг хуралд оролцож байхдаа тэрбээр өөрийгөө Монголын цорын ганц еврей хvн хэмээн тооцож байсан бол дараахан нь, Монголд өөрөөс нь ондоо еврей хvн цөөн боловч бийг олж мэдээд энэ байгууллагыг vvсгэсэн байдаг. Л.Суматигийн аав, хэл бичгийн нэртэй эрдэмтэн Лувсандэндэв 50-иад оны сvvлээр Ленинградад сурч байхдаа Оросын еврей бvсгvйтэй танилцаж гэр бvл болжээ. Л.Суматигийн ээж Латвид төрсөн боловч уг гарвалаараа Беларусийн еврей аж. Хувьсгалаас өмнө Монголд еврей хvмvvс цөөнгvй байсны vр удам эдvгээ бидний дунд амьдарч байж болох ч чухам хэн бэ гэдэг нь тодорхойгvй. Харин яахын аргагvй еврей цустай гэдгээ албан ёсоор зарлаж байгаа анхны монгол хvн нь ийнхvv Л.Сумати болж байна.
2008 оны хавар түүний олон жилийн судалгааны үр дүн, ажлын тайлан болсон номоо хэвлүүлсэн. "Сонгогчдын дуу хоолой" хэмээх уг номоо Конрад Аденаурын сангийн суурин төлөөлөгч асан М.Прольтой хамтран бичжээ.
Жилд хоёр удаа “Улс төрийн барометр”-ийн судалгаа явуулж нийслэл болон хөдөөгөөр нь харьцуулан гаргадаг. Энэхүү судалгааг ХБНГУ-ын Конрад Аденаурын сан санхүүжүүлдэг.
Эхнэр Ц.Сэргэлэн нь сангийнх нь менежерээр ажилладаг. Үндсэн 5 ажилтан, гэрээт судлаачдаар тэдний судалгааны баг бүрддэг.

Р. Мертоны Бүтэц-функционал сургаал ба социологийн үзэл баримтлал

Америкийн социологич Р.Мертон нь бүтэц функционал онолын бас нэгэн томоохон төлөөлөгч юм. Парсонсын шавь асан тэрбээр эл онолын хэт туйлширсан талуудыг шүүмжлэхийн хамт цаашид хөгжин өргөжихөд тодорхой хувь нэмэр оруулсан хэмээн судлаачид үздэг (Ritzer G(1996). Sociological Theory.The McGraw- Hill Companies, Inc). Тэрбээр Парсонсын үзэл баримтлалаас дараах хэдэн зүйлээр ялгаатай.
Үүнд:
1.Хэрэв Парсонс макротүвшний социологийн онол шаардлагатай хэмээн үздэг бол Мертон бээр дунд түвшний онолыг чухалчилдаг аж.
2.Мертон функцийг авч үзэхдээ дан ганц эерэг утгаар нь бус харин дисфункци буюу сөрөг утгын үүднээс ч мөн шинжилсэн байна.
ХХ зууны функционал задлан шинжлэхүйн (Тэмдэглэл: Мертон өөрийн хандлага чиглэлдээ изм залгах дургүй байсан агаад зүгээр л функционал задлан шинжлэхүй гэсэн ердийн нэр таарна хэмээн үздэг хэмээн Парсонс бичсэн нь бий) томоохон төлөөлөгч Мертон социологийн сонгодгуудын бүтээл зохиолыг гарамгай мэддэг өндөр мэдлэг хийгээд судлаачийн авъяас нь 60-70 аад онуудад функционализмыг нэрвэсэн хурц шүүмжлэлийн үед түүнийг хамгаалж, авч үлдсэн гэж үздэг.
Мертон нийгмийн обьектив шинж чанарыг онцлон үздэг онолын баримтлалуудын гол хэлбэр бол функционал задлан шинжлэхүй мөн гэж агаад социологийн сэтгэлгээний үндсэн арга хэмээжээ.
Түүний үзэл баримтлалд Ж. Симмель, П. Сорокин, Э. Дюрхэйм, Т.Парсонс болон П.Лазерсфэлд ихээхэн нөлөөлсөн бөгөөд тэдний үзэл санааг задлан шинжилснээр нийгэм бол бүтцэжсэн, обьектив гэсэн нийгмийн тухай төсөөлөл, түүний хүний зан үйлд үзүүлэх нөлөөлөл нь социологийн мэдлэгийг өргөжүүлдэг гэсэн дүгнэлтэнд хүрчээ. Мертон нэгэнтээ “ Сорокин намайг өрнөд Европын нийгмийн сэтгэлгээтэй танилцуулсан …шууд заасан багш нараасаа гадна Дюрхэйм болон Симмел нарын үлдээсэн агуу бүтээлээс их зүйл сурсан… харин миний хамтран зүтгэгч Лазарсфэлд намайг хэр их зүйлд сургаснаа өөрөө ч үл тааварлана ” гэсэн нь бий (Ritzer G(1996). Sociological Theory.The McGraw- Hill Companies, Inc).

Мертон: Социологийн онол аргазүйн асуудалд

Мертоны ихэнх зохиол бүтээл нь социаль бүтэц, институтууд, тэдгээр нь хүний социаль зан үйлд хэрхэн нөлөөлдөг болохыг авч үзсэн байдаг. Түүний докторын диссертаци болох “Пуританизм, пиетизм ба шинжлэх ухаан” бүтээл нь 17 –р зуун дах Англи дахь протестантизмын өсөлт ба ШУ –ны хөгжлийн харилцан шүтэлцээт уялдаа холбоог судлан үзээд институцижсэн бүтэц /тухайн тохиолдолд шашны институт/ хүмүүсийн ертөнцийг үзэх үзэл, зан үйлийг хэрхэн өөрчлөн нөлөөлж байгааг онцлон үзсэн байна.
Бюрократ буюу түшмэл ёсонг мөн эл өнцгөөрөө авч үзээд энэ бол социаль байгууллын идеаль хэв шинж гэжээ. Түшмэл ёст байгууллагын гол шинжүүд бол 1. албан ёсны 2. өөрийн зорилгод төгс зохицсон зан үйлийн тодорхой хэв маягийг өөртөө агуулсан рациональ зохион байгууллагдсан социаль бүтэц гэжээ. Түүний үзсэнээр эл бүтэц хувь хүмүүст бие хүний тодорхой шинжүүдийг бий болгож тэднийг бүтцийн шаардлагад үг дүүгүй захирагдахад хүргэдэг /тэр бүү хэл зорилгоо үл ухамсарлах байдлаар ч / аж. Энэ утгаараа бие хүн эл бүтцийн байгууллын бүтээгдхүүн мөн юм.
Улмаар эл үзэл бодол боловсронгуй болсоор түүний социологийн сургаалийн гол цөм болон хувирчээ. Мертоны үзэл сургаалийг судалдаг олон эрдэмтэд тухайлбал, ОХУ-ын А.Н. Елсуков, Г.Н. Соколова болон АНУ-ын Ж. Рицэр нар түүнийг бүтэц-функциональ онолын хязгаарлагдмал байдлыг даван туулж, социаль болон нийгэм-сэтгэл зүйн үзэгдэл юмсыг нарийн нямбай тайлбарлахад функциональ хандлагын онолын хийгээд эмпирик боломжийг ашиглан өөрийн гэсэн парадигмыг бий болгохыг эрмэлзсэн гэж нотолдог. (Елсуков А.Н, Соколова Г.Н и др (1997). История социологии. (2-е изд) Мн: Высшая школа. Ritzer G(1996). Sociological Theory.The McGraw- Hill Companies, Inc). Р.Мертон аливаа парадигмыг бүтээхэд заавал цоо шинэ ойлголт ухагдхууныг бүтээх шаардлагагүй, харин тухайн онол үзэл баримтлалын хүрээнд оршиж байсан ойлголт ухагдхууныг шинэчлэн найруулах л хангалттай хэмээн гэж үзэж байлаа. Энэ утгаараа Мертон бүтэц функциональ онолын нэр томьёо, үндсэн ойлголтыг дахин нарийвчлан тодорхойлох, суурь зарчмуудад шүүмжлэлтэй хандах замаар дээрх онолын нэлээд боловсронгуй загварыг л санал болгосон билээ.
Мертон бээр бүтэц функциональ онолыг бодит амьдралаас ангид, хөшүүн онол болж хувирах аюулаас сэргийлэн түүний дутагдалтай талыг шүүмжилж, эерэг давуу байдлыг нь улам боловсронгуй болгон хөгжүүлэхийг хүссэн юм. Ингэхдээ функциональ задлан шинжлэхүйн давуу байдал дээр түшиглэжээ. Р.Мертоны үзсэнээр функциональ задлан шинжлэхүй бол хамгийн ирээдүйтэй төдийгүй социологийн онолууд дотор хамгийн бага системчлэгдсэн, өргөн хүрээтэй чиглэл аж. Мертон социологийн дунд түвшний онолыг хөгжүүлэх нь нийгмийн үзэгдэл юмс, тэдгээрийн функцийг танин мэдэхэд чухал ач холбогдолтой хэмээн үздэгээрээ Парсонсоос ялгагддаг гэдгийг бид дээр дурдсан. Мертоны үзсэнчлэн нийгмийн системийг бүхэлд нь шинжлэх зорилго бүхий макро түвшний онол нь амьдралаас тасархай, хөшүүн тогтолцоо болж, эмпирик байдлаар шалгагдах боломжгүй болон хувирдаг байна. Мертоны тодорхойлсноор Парсонсын онол асар нөөц боломжтой авч хэтэрхий хийсвэр, хэтэрхий нарийвчлагдаагүй, эмпирик юмс үзэгдлээс хэт салангид, уян хатан бус хэт нүсэр тул баримт сэлтийг үнэн зөвөөр тайлбарлах бус харин өөртөө зохицуулахад хүрсэн аж.
Тэрээр функциональ задлан шинжлэхүй нь янз бүрийн түвшинд хийгдэх ёстой хэмээсэн бөгөөд бүхэл нийгмийн бүхэл системээс гадна тухайлбал, байгууллага, институт болон бүлгийн түвшний шинжилгээнд чиглэгдэх ёстой хэмээн үзэж байлаа. Олон жилийн турш зөвхөн макро эсбөгөөс микро түвшний шинжилгээнд анхаарч ирсэн социологийн онол аргазүйн тавцанд дунд түвшнийг ийн гаргаж ирсэн Мертоны эл байр суурь ихээхэн ач холбогдолтой болсон юм. Учир нь нийгмийн гишүүд нийгмийн харилцан үйлдэлд орохдоо нийгмийн бүхэл тогтолцоотой шууд байдлаар бус харин социаль институт, бүлгээр дамжин оролцдог. Жишээлбэл: нийгэмшлийн явцад хувь хүн гэр бүл, сургууль, хамт олон гэх зэрэг социаль институт, бүлгээр дамжин нийгэмдээ интеграчлагдан нэгдэж байдаг. Ялангуяа нийгмийн шинжилгээний ганц макро түвшинд (эсвэл хуучин зөвлөлтийн марксистуудын томьёоллоор бол оюун санаа, улстөрийн гэх мэт хүрээдийн түвшинд) судалгаа хийж ирсэн хорьдугаар зууны монголын социаль сэтгэлгээний хувьд дунд түвшин ба микротүвшний шинжилгээг хөгжүүлэх нь тун чухал билээ.
Өөрийн функциональ задлан шинжлэхүйн хүрээнд Мертон бүтэц-функциональ онолын үндсэн постулат (нотолгоогүй үүсгэл үнэн)-ыг шүүмжлэн үзсэн байна. Түүний үзсэнээр антропологич эрдэмтэд Рэдклифф- Браун (Radcliff- Brown A.R), Малиновский (Malinowski B) анхлан боловсруулсан 1) нийгмийн функциональ нэгдлийн постулат (postulate of the functional unity), 2) түгээмэл функционализмын постулат (postulate of the universal functionalism) болон 3) орлуулан сольшгүй байдлын постулат (postulate of the indispensability) бол орчин үеийн бүтэц-функционализмын хөдөлшгүй үүсгэл үнэнг бүрдүүлдэг аж (Merton R(1968). Social theory and Social structure. New York: Free Press).
Нэгдүгээр постулат бол стандартчилагдсан тодорхой нэгэн нийгмийн үйл ажиллагаа, соёлын элемент бүр бүхэл нийгмийн системийн хэвийн оршин тогтноход хувь нэмрээ оруулдаг гэсэн санааг илэрхийлдэг аж. Өөрөөр хэлбэл нийгмийн систем нь нэгдлийн тодорхой хэв шинж буюу функциональ нэгдлийг агуулдаг байна. Рэдклифф- Брауны анхлан томьёолсон энэхүү постулатын үндэслэлгүй болохыг Мертон шашны жишээн дээр нотлон үзүүлэхийг эрмэлзжээ. Түүний үзсэнчлэн олон эрдэмтэд шашны үндсэн гол функцийг нийгмийн эв нэгдлийг хангадаг интегратив функцээр тайлбарлаж ирсэн байна.
Гэтэл шашин өөрийн үнэт зүйлсэд сүсэглэн бишрэгчдын эв нэгдлийг хангахын сацуу өөр шашин мөргөлтэй хүмүүстэй зөрчилдөөн, мөргөлдөөнийг бий болгодог ажээ (Мертон Р(1968). Явные и латентные функции. В кн: Американская социологическая мысль: Тексты. Под ред. Добренькова. В.И. М: Издание Междунорад-го Университета Бизнеса и Управления. стр. 400-405). Мертоны энэ үзэл бодол зөв болохыг зөв өнгөрсөн зуунуудад өрнөж асан шашин хоорондын мөргөлдөөн төдийгүй өнөөгийн дэлхий дахин өрнөж байгаа шашны хямрал зөрчилдөөн гэрчилнэ. Тухайлбал, Косовагийн үнэн алдартны шашинт Сербүүд, лалын шашинт Албануудын хооронд гарсан цуст иргэний дайныг жишээлж болох юм. Тэр ч бүү нэг шашны хоёр өөр урсгалыг баримтлагчид хүртэл өөр хоорондоо цус асгаруулан хямралдаж болдгийг лалын шашны шийт болон суннитүүдын хоорондох аллага хядлага, Английн хойд Окленд дах протестант болон католик шашинтны хямрал харуулна. Ийнхүү ямар нэгэн тодорхой үзэгдэл юм нийгмийн нэг хэсэг гишүүдийн хувьд интегратив эерэг функци гүйцэтгэдэг бол нөгөө хэсгийн тухайд нь дисфункци гүйцэтгэж болох эл жишээнүүд нь функциональ нэгдлийн постулатад эргэлзэх үндэслэгээ болох аж.
Энэхүү нэгдүгээр үүсгэл үнэнийг шүүмжилсэний эцэст Мертон функциональ задлан шинжлэхүй нь соёлын үзэгдэл юмс, элемент нь олон тооны үр дагавартай байдаг бөгөөд тэдгээрийн зарим нь эерэг функциональ, нөгөө хэсэг нь дисфункциональ шинжтэй байдаг гэсэн байр суурийг баримтлах ёстой гэж үзжээ.
Мертоны тодорхойлсончлон хоёрдугаар үүсгэл үнэн буюу постулат нь Малиновскийн нэртэй холбоотой бөгөөд бүхий л стандартчлагдсан тодорхой нэгэн нийгмийн үйл ажиллагаа, соёлын элемент бүр бүхэл нийгмийн системийн хэвийн оршин тогтноход зөвхөн эерэг функци гүйцэтгэдэг гэсэн санааг илэрхийлнэ. Өөрөөр хэлбэл нийгэмд оршин буй үзэгдэл, элемент бүр бүхэл системийн хувьд зохицуулалт, зохицлын функцийг гүйцэтгэдэг агаад ингэж эс чадваас хадгалагдан үлдэх боломжгүй болдог байна. Мертон эл постулатыг бий болсон үндсэн шалтгааныг “хорьдугаар зууны эхэн лугаа антропологичдын дунд “өнгөрсний үлдэгдэл” гэсэн сэдвийг тойрон үр дүнгүй атлаа удаан хугацааны турш хурц ширүүнээр өрнөсөн маргаан юм” (Мертон Р(1968). Явные и латентные функции. В кн: Американская социологическая мысль: Тексты. Под ред. Добренькова. В.И. М: Издание Междунорад-го Университета Бизнеса и Управления. стр. 407) гэж тайлбарласан байна. Нийгэмд оршин буй үзэгдэл юмс, соёлын элемент бүр заавал позитив үүрэг гүйцэтгэх албагүй гэсэн түүний байр суурь нь анхдагуур постулатыг шүүмжлэхдээ шашны дисфункцийг иш татсан шүүмжлэлээс урган гарч байгаа юм.
Үүний сацуу тэрбээр хэдийгээр одоо ямар нэгэн функци гүйцэтгэдэггүй атлаа өнгөрсөн үеэс хадгалагдан ирсэн олон арван уламжлалт зан үйлийг жишээлэн өнөөгийн амьдралд ямар нэгэн эерэг функци гүйцэтгэхгүй бол ямар нэгэн уламжлал, зан заншил хийгээд зан үйл өнгөрсөн үеэс хадгалагдан үлдэх боломжгүй гэсэн хоёрдугаар постулат үндэслэлгүй хэмээн нотолсон байна. Тэрээр “европ костюмны ханцуйны товч өнөөдөр ямар ч функци гүйцэтгэдэггүй атал зарим фунцкионалистууд (тухайн тохиолдолд Клакхон /Kluckhohn.C.) түүний өнөөг хүртэл хадгалагдан үлдсэнийг уламжлалыг хадгалахыг эрмэлздэг эрмэлзлэлийг дэмждэг эерэг функци гүйцэтгэдэг хэмээн тайлбарлаж байгаа нь түгээмэл функционализмын постулатыг зөвтгөх гэсэн үнэмшил муутай арга юм” (Мөн тэнд) хэмээн үзжээ.
Мертоны бодлоор олон арван соёлын элемент ямар нэгэн эерэг юм уу сөрөг функци гүйцэтгэхгүйгээр урсгалаараа хадгалагдан үлддэг нь түгээмэл функционализмын постулатыг няцааж байгаа аж. Үнэхээр монголчуудын хувьд иймэрхүү шинжтэй уламжлалт зан үйл асар олноороо байдаг. Тухайлбал, монголчууд бид баруун гарын ядам хуруугаа хундагандаа дүрж дээш сэрчим өргөдөг ёс нь анхлан архинд хор хийсэн эсэхийг шалгадаг ёсноос уламжлан ирсэн байна. Домог ёсоор мөнгөн бөгж зүүсэн хурууг даган урсах архи нь хортой байваас мөнгөний өнгийг харлуулдаг тул хордуулсан идээг уулгүй амь насаа хамгаалах боломжийг бидний өвөг дээдэст өгдөг байсан энэхүү өнө эртний уламжлал нь эдүгээг хүртэл хадгалагдан ирэхдээ урьд өмнийн функцийг нэгэнт гүйцэтгэхээ больж, дан ганц зан заншлын шинжтэй болсон нь мөн л Мертоны дээрх бодлыг нотолж байгаа юм.
Гутгаар үүсгэл үнэн буюу орлуулан сольшгүй байдлын постулат нь Мертоны үзсэнээр хамгийн үл ойлгогдох, хоёрдмол утгатай зүйл аж. Энэхүү постулатын гол санааг америкийн эрдэмтэн Рицэр “нийгмийн амьдралын стандарчлагдсан хэсэг бүхэн бүхэл социаль системийн хувьд эерэг үүрэг гүйцэтгэдэг төдийгүй тус системийг цаашид оршин тогтноход зайлшгүй, орлуулашгүй шинжтэй байдаг гэсэн үзэл” (Ritzer G(1996). Sociological Theory.The McGraw- Hill Companies, Inc.p. 250) гэж их ойлгомжтой тайлбарлажээ.
Р. Мертон эл үүсгэл үнэний хоёрдмол шинжийг Малиновскийн үзэл бодлын жишээн дээр шүүмжлэхдээ “тэр (Малиновский) орлуулан сольшгүй байдал гэж ярихдаа функцийг эсвэл тухайн функцийг гүйцэтгэж байгаа үзэгдэл юмсыг эс бөгөөс функци, үзэгдэл хоёрыг хоёуланг нь хэлээд байгаа эсэх нь огтхон ч ойлгогдохгүй байгаа юм” (Мертон Р(1968). Явные и латентные функции. В кн: Американская социологическая мысль: Тексты. Под ред. Добренькова. В.И. М: Издание Международного Университета Бизнеса и Управления. стр. 409) гэжээ. Мертоны бодлоор функци хийгээд түүнийг гүйцэтгэж байгаа институт (эсвэл үзэгдэл юмс) хоёрыг тусад нь авч үзэх шаардлагатай аж. Учир нь нэг үзэгдэл юм гэхэд л олон тооны функци гүйцэтгэдгийн адил нэг функци л гэхэд янз бүрийн үзэгдэл юмсаар, янз бүрээр гүйцэтгэгдэж болдог агаад энэ нь функциональ задлан шинжлэхүйн үндсэн теорем болдог байна. Түүний үзсэнчлэн орлуулан сольж болшгүй функци, институт байдаггүй бөгөөд энэ тохиолдолд функциональ альтернатив буюу функциональ орлон солигч гэсэн ойлголт байх ёстой аж.
Дээр дурдсан гурван үндсэн постулат буюу үүсгэл үнэн нь хийсвэр, онолын тогтолцоо болон эмпирик бус нотолгоон дээр тулгуурласан гэж Мертон шүүмжлээд социологичийн хамгийн наад захын үүрэг бол бүх зүйлийг эмпирик байдлаар шалгах явдал гэжээ.

Р.Мертон: Социологи дахь функциональ задлан шинжлэхүйн парадигм

Социологи дахь функциональ задлан шинжлэхүйн парадигм бол Мертоны үзсэнээр тулгамдсан асуудлыг томьёолон дэвшүүлэх, тэдгээрийг шийдвэрлэх загвар юм. Эл парадигмын үндсэн зорилгыг Р.Мертон дараах байдлаар тодорхойлжээ.
Парадигмын нэгдүгээр зорилго бол функциональ задлан шинжлэхүйг хэрхэн зохистой, үр өгөөжтэй хэрэглэх талаарх системтэй удирдамж өгөх явдал юм. Энэ утгаараа уг парадигм нь социологичид функциональ задлан шинжлэхүйг зөв зүйтэй ашиглахад нь зориулсан ойлголтын багахан цуглуулгыг агуулдаг байна. Хоёрдугаарт, парадигм нь функциональ задлан шинжлэхүйн бааз суурь болсон постулат, урьдчилсан таамаглалыг зөв үнэлэн дүгнэхэд нь судлаачид туслах ёстой. Эдгээр постулат, таамаглалын зарим нь чухал ач холбогдолтой байхад зарим нь тийм ч чухал бус харин гуравдах нь бүр эргэлзээтэй, төөрөгдөлд оруулахуйц байдаг байна. Гуравдугаарх гол зорилго бол уг парадигм нь функциональ задлан шинжлэхүйн явцуу шинжлэх ухааны үр дагаврыг бус түүний улстөр, үзэл суртлын үр дагаврыг мэдэрдэг мэдрэмжтэй болгох явдал аж. Функциональ задлан шинжлэхүй бол улстөрийн үзэл санааг өөртөө агуулдаг бөгөөд энэ нь ялангуяа “социаль технологи” –д нөлөөлдөг ажээ (Мертон Р(1968). Парадигма для функционального анализа в социологии. В кн: Американская социологическая мысль: Тексты. Под ред. Добренькова. В.И. М: Издание Международного Университета Бизнеса и Управления. стр. 432).
Өмнө нь дурдсанчлан Р.Мертон функциональ задлан шинжлэхүйн парадигмыг бүрдүүлэхэд шинэ ойлголт ухагдхууныг бүтээхгүйгээр урьд байсан онол үзэл баримтлал, судалгааг шүүмжлэн шинжлэх явцад олж илрүүлсэн ойлголт ухагдхууныг шинэчлэн найруулах л хангалттай хэмээн гэж үзэж байлаа. Нэгэн парадигмын хүрээнд хуримтлагдсан ухагдхуунууд нь функциональ задлан шинжлэхүйн үндсэн шаардлагуудыг харгалзан үзэх, функциональ тайлбарлалын явцад зөв зүйтэй засвар хийх боломжийг судлаачид олгодог аж. Функциональ задлан шинжлэхүйн парадигм нь дараах ухагдхуунуудыг өөртөө агуулна хэмээн Мертон тодорхойлсон байна. Үүнд:
• Тодорхой функцийг оноон ноогдуулсан үзэгдэл, үзэгдэл юмс: бүхий л социологийн үзэгдлийг функциональ анализын үүднээс авч үзэж болох бөгөөд гол шаардлага бол задлан шинжилж буй обьект нь стандартчилагдсан (өөрөөр хэлбэл хэв шинжлэгдсэн, дахин давтагддаг) үзэгдэл байх бөгөөд үүний жишээ нь социаль роль, социаль үйл явц, соёлын стандарт аж
• Субьектив урьдчилсан нөхцлүүд (сэдэл, зорилго гм)-ийн тухай ойлголт: функциональ задлан шинжлэхүйн явцад хувь хүмүүсийн сэдлийг судална. Энэ тохиолдолд жинхэнэ сэдлийг түүнтэй холбоотой авч ялгаатай санал бодол, итгэл үнэмшил, зан үйл зэрэг ойлголттой хольж самуурахгүй байх ёстой аж.
• Обьектив үр дагавар (функци, дисфункци )-ын тухай ойлголтууд: дан ганц эерэг функцийг бус мөн дисфункцийг түүнчлэн ил болон далд функцийг авч үзэх нь зүйтэй.
• Функци гүйцэтгэж байгаа социаль нэгжийн тухайн ойлголтууд: функциональ задлан шинжлэхүйг дан ганц функцээр хязгаарлаж болохгүй агаад янз бүрийн статустай хувь хүмүүс, дэд бүлгүүд, томоохон социаль систем болон соёлын системүүдийг социаль нэгжийн нийлбэрүүдийг мөн авч үзэх шаардлагатай
• Функциональ шаардлагын (оршин тогтнох хэрэгцээ, урьдчилсан нөхцөл) талаарх ойлголтууд: функциональ задлан шинжлэхүй болон түүнтэй холбогдсон судалгаа нь судалж байгаа системийн хэрэгцээ шаардлагыг мэдэж байхыг шаарддаг
• Функцүүд дамжин хэрэгжиж байгаа механизмүүдийн тухай ойлголт: функциональ задлан шинжлэхүй нь функцийн дамжин хэрэгжиж байгаа механизмыг нарийн тодорхой мэдэхийг шаарддаг. Энэ нь дүрүүдийн хуваарилалт, үнэт зүйлсийн шаталсан тогтолцоо, хөдөлмөрийн хуваарь, ёс жаяг гэх мэт социаль механизмуудад хамаарна
• Функциональ альтернативын тухай ойлголтууд: аливаа функци болон түүнийг гүйцэтгэж байгаа үзэгдэл юмс нь тодорхой орлон солигч, альтернатив хувилбарыг агуулж байдаг
• Бүтцийн агуулгын ( буюу бүтцийн нөлөөг хязгаарлах) тухай ойлголт: функциональ альтернатив нь хязгааргүй бус зүйл бөгөөд бүтцийн элементүүдийн харилцан хамаарал нь түүнийг хязгаарлаж байдаг байна
• Динамик болон өөрчлөлтийн талаарх ойлголт: функциональ задлан шинжлэхүй нь социаль бүтцийн статик байдалд анхаардаг үнэн авч энэ нь эл онолын мөн чанар биш аж. Дисфункцийн тухай ойлголт нь бүтцийн түвшин дэх албадлага, дарамт шахалттай холбоотой тул өөрчлөлт, динамикийг судлахад хүргэдэг
• Функциональ задлан шинжлэхүйн үнэн зөв эсэхийг тогтоохтой холбогдсон асуудлууд: аливаа онолын үнэн зөв найдвартай байдлыг тогтоох шаардлагатай байдаг. Онолын үнэн зөв, найдвартай байдлыг тогтоохын тулд сорилын судалгаанд ойртон дөхсөн шинжилгээний нарийн чанд аргачлалыг боловсруулах хэрэгтэй
• Функциональ задлан шинжлэхүйн үзэл суртлын ач холбогдлын асуудлууд: хэдийгээр эл шинжилгээ нь тодорхой үзэл сурталтай органик байдлаар холбогдоогүй хэдий ч энэ онолын төлөөлөгчдийн тодорхой ажил, тодорхой таамаглалууд нь үзэл суртлын үүрэг гүйцэтгэхийг үгүйсгэж болохгүй юм (Мертон Р(1968). Парадигма для функционального анализа в социологии. В кн: Американская социологическая мысль: Тексты. Под ред. Добренькова. В.И. М: Издание Международного Университета Бизнеса и Управления. стр. 426-432).
Парадигмын дээр дурдсан ухагдхуунууд бол Э.Дюрхэймын аргын тухай дүрмүүдийг санагдуулж байгаа бөгөөд үндсэндээ функциональ задлан шинжилгээг хийх үедээ судлаачийн баримтлах ёстой дүрэм горим гэж үзэх үндэстэй юм. Нэг ёсондоо судлаач нийгмийн үзэгдэл юмс, системийг судлахдаа судлаач эдгээр дүрмүүдийг баримтлах юм уу наад зах нь санаандаа бодож байх ёстой аж.

Р. Мертон: Функциональ задлан шинжлэхүйн нэр томьёоны тухайд. Функцийг тодорхойлсон нь

Социологийн онолын хөгжил болоод парадигмын асуудлыг ийнхүү авч үзсэний эцэст Мертон аргын тухай асуудалд анхаарлаа хандуулжээ. Түүний үзсэнээр функциональ задлан шинжлэхүй нь онол арга болон баримт сэлт гэсэн гурамсан холбоон дээр тулгуурладаг байна (Merton R(1968). Social theory and Social structure. New York: Free Press.).
Мертоны үзсэнээр эдгээрээс арга бол хамгийн сул тал аж. Функциональ задлан шинжлэхүйн чиглэлээр ажиллаж буй олонхи эрдэмтэд түүний онолын бааз суурь үндсэн ойлголтыг боловсруулах дээр ажиллаж, харин функционал задлан шинжлэхүйг хэрхэн хийх вэ гэдэг дээр анхаарлаа бага хандуулж иржээ. Арга нь онолд хандахгүйгээр үр дүнтэй байж чадах хэдий авч эмпирик ухааны хувьд онолын асуудал болон анхдагч мэдээллийг аль алиныг нь харгалзан үзсэн аргын судалгаа илүү ашигтай юм. Гэтэл социологид функциональ арга үүссэн цагаас аваад нэр томьёоны будлиан үүсчээ. Чухамдаа энэхүү будлиан нь судалгаа шинжилгээний ойлгомжтой байдал хийгээд шинжлэх ухааны коммуникатив харилцаанд сөргөөр нөлөөлж байна хэмээн Р.Мертон онцлон тэмдэглэж байлаа. Нэр томьёоны будлиантай байдал гэдгийг Мертон нэг нэр томьёон доор янз бүрийн утга санааг ойлгож хэрэглэж ирсэн явдал мөн гэж үзэж байв. Функциональ задлан шинжлэхүйн хувьд энэ байдал функци гэсэн үндсэн ойлголт дээр хурц илэрдэг аж.
Уг нэр томьёог асар олон янзаар томьёолсон нь бий агаад Мертон хамгийн их дэлгэрсэн таван утгыг жишээ болон авч байна. Анхдугаар утга бол “функци” –ийн дор хүндэтгэлийн агуулга бүхий олныг хамарсан хурал цуглаан, баярын арга хэмжээг ойлгодог байна. Монгол хэлнээ арга хэмжээ гэсэн утгаар хэрэглэгдэх нь бий. Энэ утга бол функциональ задлан шинжлэхүйд хүлээн авч болшгүй хувилбар хэмээн Р.Мертон нотолж байна.
Хоёрдугаар утга бол “функц”-ийг мэргэжил гэсэн ойлголттой хутгах явдал бөгөөд энэ нь М.Веберээс мэргэжлийг тодорхойлсон “мэргэжил бол хувь хүнийг байнгын орлого, ашиг хүртэх боломжийг хангахад чиглэсэн функцүүдийн хувилбар, мэргэшсэн арга хэлбэр мөн” гэсэн тодорхойлолтонд ихэд тодоор илэрдэг хэмээн Р.Мертон үзжээ (Мертон Р(1968). Один термин, различные понятия. В кн: Американская социологическая мысль: Тексты. Под ред. Добренькова. В.И. М: Издание Международного Университета Бизнеса и Управления. стр. 395). Монгол хэлнээ энэ утгаараа төдий л хэрэглэгддэггүй авч ажил үүргийн хуваарилалт гэсэн байдлаар ашиглах нь тааралддаг. Мертон функцийн энэ утга мөн л функциональ залан шинжлэхүйд тохиромжгүй гэж үзэж байгаа бөгөөд мэргэжлийг судлах тохиолдолд функци гэсэн үгийг бус харин мэргэжлийн шинжилгээ гэсэн үгийг ашиглах зүйтэй гэж санал болгожээ.
Гутгаар утга нь хүмүүсийн өдөр тутмын амьдрал төдийгүй улс төр судлалд өргөн хэрэглэгддэг бөгөөд “функци” хэмээх үгийн дор эзэлж байгаа албан тушаалын хүрээнд тухайн албан тушаалтны хийж гүйцэтгэх албан үүргийг ойлгох явдал мөн гэж Мертон тодорхойлж байна. Энэ утгаараа монгол хэлнээ тун өргөн тааралддаг бөгөөд эерэг болон сөрөг утгын аль алинаар нь хэрэглэдэг. Гэхдээ социалист нийгмийн улс төрийн тогтолцоотой сэдвээр гарч байгаа сүүлийн үеийн ном зохиолуудад “ намын функционер, номенклатур” гэж сөрөг утгаар нь хэрэглэх нь түгээмэл байгаа юм (Гүндсамбуу Х). Мертон функци бол дан ганц албан тушаалтнуудын хийж гүйцэтгэдэг зүйл биш харин социаль үйл ажиллагаа, социаль үйл явц соёлын стандарт зэрэг өргөн хүрээтэй стандарчлагдсан юмс үзэгдэл ч мөн адил хамаардаг тул функцийн дээрх утгын хувилбарыг тохиромжгүй гэж үзжээ.
Функцийн дөтгөөр утгыг анх Лейбниц математикт оруулж ирсэн бөгөөд бусад бүлэг хувьсагчид хандаж, тэднээр дамжин утга санаагаа илэрхийлдэг хувьсагчыг тэмдэглэдэг гэж Мертон тэмдэглэжээ (Мертон Р(1968). Один термин, различные понятия. В кн: Американская социологическая мысль: Тексты. Под ред. Добренькова. В.И. М: Издание Международного Университета Бизнеса и Управления. стр. 396). Монгол хэлнээ энэ утгаараа “функциональ хамаарал, функциональ харилцаа” гэж орчуулагдахгүйгээр шууд хэрэглэгддэг билээ.
Тавдугаар утга нь нийгмийн ухаанд түгээмэл агаад “функци” гэсэн үгийн дор харилцан хамаарал, хоёр талын харилцаа болон харилцан хамаарал бүхий өөрчлөлтийг ойлгох нь түгээмэл. Мертоны үзсэнээр энэ утга нь анхлан биологиос орж ирсэн бөгөөд энэ шинжлэх ухаанд функци гэж организмын бүрэн бүтэн оршин тогтноход оруулж байгаа хувь нэмрийн нь өнцгөөс авч үзэж буй амьдралын хийгээд органик үйл явц гэж ойлгодог ажээ. Рэдклифф- Браун зэрэг антропологичид болон Э.Дюрхэйм нар функцийн энэ утгыг нийгмийн ухаанд тохируулан засварлаж, организмын хэрэгцээ буюу оршин тогтнох зайлшгүй орчин нөхцөл болон түүнд таарч тохирсон үйл явц, үйлдэл гэсэн байдлаар тодорхойлсон гэж Мертон үзжээ .
Функцийн талаарх хамгийн их тархсан дээрх таван утгыг авч үзсэний эцэст Мертон тэдгээрийн нийтлэг дутагдалтай талыг дараах хоёр зүйлээр шүүмжлэн үзэж байна. Үүнд:
•Функцийг судлах социологийн шинжилгээг социаль хийгээд соёлын системд оруулж байгаа социологийн үзэгдэл юмсын зөвхөн эерэг хувь нэмрээр хязгаарлаж байгаа явдал,
•Сэдэл хэмээх субьектив ухагдхууныг функци гэсэн обьектив ухагдхуунтай хольж хутгаж байгаа байдал орно.
Эцэст Р.Мертон “функци гэдэг нь тухайн системийн орчиндоо дасан зохицох (adaptation) болон идээшин дасахад (adjustment) дэмжлэг болж буй ажиглагдаж байгаа үр дагавар мөн” хэмээн тодорхойлжээ (Ritzer G(1996). Sociological Theory.The McGraw- Hill Companies, Inc.p. 250).
Үүнээс үзэхэд Мертон функцийг хэрэгцээ шаардлага, болон түүнд тохирсон үйлдэл хэмээсэн Рэдклифф-Браун болон Э.Дюрхэймын тодорхойлолтоос өөрөөр, систем болон орчны харилцан үйлдлийн үр дагавар гэж тодорхойлохын сацуу функцийн обьектив шинжийг “ажиглагдаж байгаа үр дагавар” хэмээн тодотгож байна. Хэдий уг тодорхойлолт функцийг эерэг байдлаар буюу дасан зохицох, идээшин дасахад дэмжлэг болж байгаа гэж тодорхойлж байгаа боловч түүнтэй эн зэргэцүүлэн дисфункци гэсэн ойлголтыг Мертон гаргаж ирсэн.
Ингэснээр бүтэц-функционализм нь функцийг нь дан ганц эерэг шинжтэй гэж үздэг сул талтай гэсэн шүүмжлэлийг үгүйсгэн функци бүхэн системийн интеграци, дасан зохицохыг дэмжин бэхжүүлдэггүй гэсэн шинэ байр суурийг томъёолжээ.
Мертоны тодорхойлсончлон “дисфункци гэдэг нь системийн дасан зохицох, идээшин дасах үйл явцыг сааруулан буруулж буй ажиглагдаж байгаа үр дагавар” аж.
Тэрбээр функци болон дисфункцийг АНУ –ын өмнөд мужуудад оршиж асан боолчлолын жишээн дээр тайлбарласан байна. Боолчлол нь хямд ажиллах хүч олгож, хөвөнгийн аж ахуйг хөгжүүлэх боломж, хөрөнгө чинээ, өндөр статус олгож байснаараа өмнөдийнхөнд ашигтай байж эерэг үр дагавартай (функци) байсан бол өмнөдөөс хамааралтай байж, аж үйлдвэржих боломжийг хязгаарлаж байснаараа хойд мужийнханд сөрөг үр дагавартай (дисфункци) байжээ. Ийнхүү нэг социаль үзэгдэл дээр гэхэд л нэгэн цагт, нэгэн зэрэг функци болон дисфункци ажиглагдаж байна.
Түүний сацуу Мертон функцигүй (nonfunction) гэсэн санааг дэвшүүлсэн бөгөөд энэ нь судалж буй системд эерэг ба сөрөг гэсэн ямар нэгэн үр дагаваргүй байх тохиолдлыг хэлэх аж. Тухайлбал, энэ нь өнгөрсөн үед ач холбогдолтой байсан авч орчин цагт ямар ч үр дагавар, ач холбогдолгүй, уламжлалаар дамжин ирсэн үзэгдэл, институт байж болох юм.
Түүнчлэн Мертон ил болон далд функци гэсэн ойлголтыг гаргаж ирсэн билээ. Түүний тодорхойлсноор “ил функци гэдэг нь системийн дасан зохицох, идээшин дасах үйл явцыг дэмжиж байгаа, уг системийн оролцогчдын урьдчилан ухамсарлан тооцсон обьектив үр дагавар” ажээ. Харин дисфункци гэдэг нь системийн оролцогчдын урьдчилан тооцоогүй, ухамсарлан мэдээгүй тийм обьектив үр дагавар аж. Эдгээрийг Мертон мөн л АНУ дахь боолчлолын жишээн дээр тайлбарласан бөгөөд боолчлол бол өмнөд мужийн эдийн засгийг үнэ хөлсгүй боолын хөдөлмөо ашиглан хөгжүүлэх ухамсарлагдсан, урьдчилан тооцсон ил функцитэй байсны сацуу өмнөдийн цагаан арьстан хэний боловч нийгмийн статусыг өргөж асан далд функцийг мөн давхар гүйцэтгэсэн байна (Ritzer G(1996). Sociological Theory.The McGraw- Hill Companies, Inc. p. 251).

Р.Мертон: Нийгмийн социаль бүтцийн тухайд

Р. Мертон дунд онолыг хөгжүүлэх нь социологын мэдлэгийн онолын ба эмперик түвшний салангид тасархай байдлыг эцэслэх гол арга зам гэж үзээд нийгмийн социаль бүтцийг дунд онолын хүрээнд судалж байснаараа Т. Парсоноос ялгаатай болно.
Харин нийгмийн социаль давхраажилтын үндсэн шалтгааныг авч үзсэн нь Т. Парсонсын үзэл баримтлалаас төдийлөн ялгаагүй. Гэхдээ Т. Парсонс нийгмийн системийн бүтцийн (түүний дотор социаль бүтцийн) шинжилгээнд голлон анхаарч байсан бол Р. Мертон бүтцийн элементүүдийн функцийн задлан шинжлэхүйд түлхүү хандаж байлаа.
Энэ эрдэмтэн нийгмийн систем болон социаль бүтцийн функцийг хэвийн бус (дисфункци), ил болон латент гэж ангилсан байна. Түүнчлэн Р. Мертон социаль бүтцийн байнга хувьсан өөрчлөгдөж байдаг шинж чанарыг онцлон дурдаж хэдийгээр дисфункци сөрөг үүрэгтэй хэдий ч бүтцийн хувьсах юм уу халагдан солигдоход хүргэж байдаг эерэг үр дагавартай хэмээн бичиж байв. (Merton. R. K (1957) Social Theory and Social Structure. Glencoe. р. 59)
Социаль бүтэц хийгээд давхраажилтын талаарх Мертоны үзэл баримтлал нь бүтэц функционализмын төлөөлөгчдөөс нэлээд ялгардаг. Бүтэц функционализм нь социаль бүтэц, социаль давхраажилтыг системийн тогтвортой байдал, эмх цэгцийг хангаж, нийгмийн гишүүдийг эмхлэн журамлагдсан зэрэг зиндааны шатлалд оруулан эерэг үүрэг гүйцэтгэдэг хэмээн үздэг. Тэгвэл Мертоны хувьд социаль бүтэц хийгээд давхраажилт нь эерэг функцийн сацуу дисфункци гүйцэтгэдэг байна. Тухайлбал, хүн нийгэм-эдийн засгийн доод давхраанд төрсөн хүн чанартай өндөр боловсрол олох боломжоор хязгаарлагдмал учраас өндөр цалин хөлстэй ажил хийх боломжгүйд хүрч, амьжиргаагаа дээшлүүлэн нийгмийн илүү өндөр статуст хүрэхэд хүндрэлтэй болно. Энэ утгаараа социаль давхраажилт нь хүн хувь заяаныхаа эзэн байж, өөрийн хичээл зүтгэлээр амжилтанд хүрдэг гэсэн америкийн үнэт зүйлийг үгүйсгэн, улмаар нийгмийн шударга ёсыг зөрчигдөхөд хүргэдэг хэмээн тэрбээр үзжээ (Ritzer G(1996). Sociological Theory.The McGraw- Hill Companies, Inc. p. 253).
Энэ үзэл бодол нь Мертоны соёл, бүтэц болон аноми байдлын харилцааны талаарх судалгаанд хүчтэй илэрдэг байна. Америкийн социологич Рицэрийн үзсэнээр Мертоны хувьд соёл гэдэг нь “ тухайн бүлэг юмуу нийгмийн гишүүдийн зан үйлийг захиран зохицуулж байдаг хэм хэмжээт үнэт зүйлсийн зохион байгуулагдсан цогц нийлбэр” бол бүтэц нь “нийгэм буюу бүлгийн гишүүдийн оролцож байгаа нийгмийн харилцааны зохион байгуулагдсан цогц нийлбэр” ажээ. Харин аноми байдал гэж “соёлын үнэт зүйлс, зорилго болон нийгмийн гишүүдийн бүтэжсэн чадавхийн хооронд гарч байгаа дисфункц” -ийг хэлдэг байна.
Бидний дээр дурдсанчлан хэдийгээр америкийн үнэт зүйлс нь хувь хүний өөрийн идэвх зүтгэлийг эрхэмлэн тунхагладаг авч бодит байдал дээр нийгмийн ялгарал, тэгш бус байдал энэ үнэт зүйлсийн хэрэгжилтыг хязгаарлаж байдаг байна. Ийнхүү соёл хийгээд бүтцийн хооронд үүсэн бий болдог дисфункци нь нийгмин дотор аноми байдлыг үүсгэн гаж үзэгдлиыйг бий болгодог ажээ. Чухамдаа соёл, бүтэц болон аноми байдал гэсэн энэхүү гурамсан хүчин зүйлсийн харилцааг дисфункцитэй холбон үзсэн нь Мертоны социаль давхраажилтын үзэл бодлын гол онцлог болж байгаа юм.