ЖЕНДЕР СУДЛАЛЫГ ХӨГЖҮҮЛЭХ НЬ: ХЭРЭГЦЭЭ СОНИРХОЛ БА БОЛОМЖ НӨӨЦ /судалгааны тайлан/

Г. УРАНЦООЖ, PhD, ХҮНИЙ ЭРХ БА ХӨГЖИЛ ТӨВИЙН ТЭРГҮҮН
Ц. УРТНАСАН, PhD, ФИЛОСОФИ СОЦИОЛОГИ ЭРХИЙН ХҮРЭЭЛЭНГИЙН СЕКТОРЫН ЭРХЛЭГЧ
Л. АРИУНЧИМЭГ, ХҮНИЙ ЭРХ БА ХӨГЖИЛ ТӨВИЙН СУДЛААЧ
1.Оршил
Өнөөгөөс 10 хүрэхгүй жилийн өмнө Монголд жендерийн асуудлаар тусгайлсан судалгаа, мэдээлэл, сургалтууд бараг огт хийгддэггүй байсан билээ. Харин өнөөгийн өндөрлөгөөс харахад өнгөрсөн арван жилийн богинохон хугацаанд жендер болон эмэгтэйчүүдийн асуудлаар ажиллах эхний үеийнхэн - байгууллага, хувь хүмүүс , багууд - бүрэлдэн тогтож, бие даан болон хамтаараа жендерийн асуудлаархи судалгаа, сургалт хийж эхэлсэн. Тэдний санаачлага хөдөлмөрийн үр дүнд шилжилтийн үеийн болон өмнөх үеийн эмэгтэйчүүд, жендерийн асуудлыг ойлгох, илрүүлэн гаргах эхний алхам хийгдэж, төр засаг, олон нийтийн анхаарлаа эмэгтэйчүүд жендерийн асуудалд хандуулах болсон.

Бид энэ судалгааны ажлаараа жендерийн судалгаа, сургалтын өнөөгийн байдлыг тоймлон харах, энэ чиглэлээр цаашид ямар үйл ажиллагаа явуулах хэрэгцээтэй байгааг тодруулахыг хичээсэн юм. Судалгааны нэг тодорхой зорилт нь Жендер судлалыг нийгмийн ухааны нэг салбарынх нь хувьд академик түвшинд хөгжүүлэх хэрэгцээ боломж хэр байгааг тодорхойлох явдал байлаа.

Судалгаанд жендерийн асуудлаар ямар нэг байдлаар үйл ажиллагаа явуулдаг байгууллага, хамт олон, хувь хүмүүсийг бүгдийг нь хамруулах боломж байгаагүй тул энэ чиглэлийн ажлын туршлага харьцангуй сайтай ЭТББ-ууд, их дээд сургуулиуд, мөн Засгийн газрын холбогдох байгууллагаас мэдээлэл авсан болно.

2. Жендер сургалт ба судалгааны өнөөгийн байдлын тойм

Өнөөдөр жендер ба жендерийн тэгш эрх, феминизм зэрэг нийгэм дэх эрэгтэйчүүд эмэгтэйчүүдийн харилцааны тухай ойлголт монголчуудын хувьд хэдийнээ танил болжээ. Уг ойлголтуудын оноосон нэр нь шинэ буюу гаднаас авсан л болохоос тэдгээрийн илэрхийлэх нийгмийн үзэгдэл үйл явц Монголд байгаагүй, энэ тухай өмнө нь огт яригдаж байгаагүй хэрэг биш гэдэг нь илэрхий билээ. Монголчууд өмнөх нийгмийн тогтолцоонд эрэгтэйчүүд эмэгтэйчүүдийн тэгш эрхийг хангана гэсэн социализмын зарчмыг хэрэгжүүлж байсантай холбоотойгоор жендерийн нөхцөл харьцангуй зөөлөн байгаа гэж үздэг. Гэхдээ монголын уламжлал, зан заншил, соёл, хөгжлийн үйл явцад гүн гүнзгий суурилсан жендерийн харилцааны ялгаа, онцлогийн асуудал судалгааны бие даасан обьектын хувьд ч, нийгмийн хөгжлийн субьектийн хувьд ч 1990-ээд он хүртэл огт хөндөгдөөгүй шахам байлаа.

Сүүлийн жилүүдэд орчин үеийн монголын нийгэмд өрнөж буй үйл явцыг жендерийн харилцааны талаас нь шинжлэн судлах анхны алхамууд хийгдэж, улмаар түүний нөлөөлөх хүчин зүйлийг нийгмийн асуудлуудад тооцон үзэх шаардлагатай гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх боллоо. Үүнд явцуу утгаараа Монголд байгаа олон улсын байгууллага шууд нөлөө үзүүлсэн гэж болох боловч өргөн утгаараа Монгол орны сонгосон хөгжлийн шинэ хандлагатай шууд холбоотой билээ.

Улс орнуудад нийгмийн хөгжлийн чиг хандлага улам бүр хүн төвтэй болж байна. Энэхүү хандлагын салшгүй нэг хэсэг нь нийгмийн амьдралд эрэгтэй эмэгтэй хүмүүсийн тэгш боломжийн асуудал байдаг. Иймээс нийгмийн харилцаан дах эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүдийн ялгаатай байр суурь, үнэлэмж, оролцоо, түүх зэрэг олон асуудлыг судлан шинжлэх, танин мэдэх явдал чухалчлагдаж, улмаар нийгмийн бодлогод жендерийн мэдрэмжит хандлагыг баримтлахыг чармайх болжээ. Тодруулбал, төр засгийн газраас дэвшүүлдэг эрэгтэйчүүд эмэгтэйчүүдийн тэгш эрхийг хангах үйл ажиллагааны хөтөлбөр нь жендерийн буюу эрэгтэйчүүд эмэгтэйчүүдийн нийгмийн харилцааны асуудлыг судлах зүйлээ болгосон Жендер судлалын ухааны ололт амжилтанд тулгуурлан хэрэгжиж байдаг байна.

Монголд жендерийн асуудалтай холбоотой сургалтууд болон судалгааны ажлууд 1990-ээд оны дундаас эхлэн хийгдэх болсон. Эдгээрийг эмэгтэйчүүдийн төрийн бус байгууллагууд болон судалгаа үнэлгээний бие даасан байгууллага, хамт олон, хөгжлийн хөтөлбөр, төслүүд, их дээд сургуулиуд зохион байгуулж байжээ. Тэдгээрээс товч танилцуулья.

2.1. Төрийн бус байгууллагуудын үйл ажиллагаа

Монголын эмэгтэйчүүдийн төрийн бус байгууллагууд /ЭТББ/ жендерийн асуудлыг нийгмийн анхаарлын төвд тавих, жендерийн асуудлаар судалгаа шинжилгээний ажлын эх суурийг тавихад голлох үүрэг гүйцэтгэсэн. Жендерийн асуудалтай холбоотой судалгаа, сургалтын ихэнхи нь эмэгтэйчүүдийн төрийн бус байгуулагуудаар хийгдэж, олон нийтэд энэ чиглэлийн мэдээлэл түгээх гол цөм болж байна.

1999-2000 онуудад Либерал эмэгтэйчүүдийн оюуны сан, Зохистой хөгжлийн жендер төв, Хүний эрх ба хөгжил төв зэрэг байгууллагаас санаачлан хийсэн эмэгтэйчүүд , жендерийн асуудлаархи онолын шинжтэй хэд хэдэн сургалтуудад зөвхөн ЭТББ-ын ажилтнууд төдийгүй их дээд сургуулийн холбогдох салбар тэнхимийн багш судлаачид хамрагдсан байна.

Либерал эмэгтэйчүүдийн оюуны сан /ЛЭОС/
Ардчиллын дараах үеийн эмэгтэйчүүдийн ууган төрийн бус байгууллагуудын нэг болох ЛЭОС нь байгуулагдсан цагаасаа эхлэн улс төр ба эмэгтэйчүүдийн асуудлаар дагнан ажиллаж ирсэн. Энэ чиглэлээр судалгаа болон сургалтууд хийдэг. 1999 онд Японы Эмэгтэй профессоруудын холбооноос таван профессор ирж, эмэгтэйчүүд судлалын цуврал лекц зохион байгуулсан нь энэ чиглэлийн анхны сургалт болсон юм. Мөн Феминист манлайлал семинарыг Филлиппины эмэгтэйчүүдийн байгууллагын ажилтнуудтай хамтран хийсэн байна. Семинарын агуулгад өнөөгийн албан тушаалын иерархи тогтолцоо, түүний зарчмуудыг феминист үзэл бодлын үүднээс тайлбарласан нь маш шинэлэг мэдээлэлтэй сургалт болсон байна. ЛЭОС 1999 онд дэргэдээ судалгаа мэдээллийн төв байгуулсан ба тус төвийн мэдээллийн санд англи хэл дээр хэвлэгдсэн жендерийн асуудлаархи ном зохиол олон байдаг.

Зохистой хөгжлийн жендер төв /ЗХЖТ/
1995 онд үүсэн байгуулагдсан (тэр үед Эмэгтэйчүүдийн мэдээлэл судалгааны төв нэртэй байсан) тус төв эмэгтэйчүүд ба жендерийн асуудлаар судалгаа, сургалт явуулж, мэдээлэл түгээдэг гол байгууллагуудын нэг юм. Энэ төвөөс хийсэн эмэгтэйчүүдийн эдийн засгийн байдал, жижиг зээлийн оролцоо, орлого олох үйл ажиллагаа, биеэ үнэлэх, ДОХ зэрэг олон асуудлаархи судалгааны ажлууд болон 1997 оноос эхлэн гаргасан Хүйсийн мэдээлэл, Хүйсийн асуудал зэрэг товхимол нь эмэгтэйчүүд ба жендерийн асуудлыг сонирхсон байгууллага хувь хүмүүсийн байнгын хэрэгцээг хангаж байдаг.

Хүний эрх ба хөгжил төв /ХЭХТ/
Хүний эрх ба хөгжил төв жендер судлалаар хоёр удаагийн онолын семинарыг зохион байгуулаад байна. 1999 онд Жендер судлалын онол практикийн семинар , 2000 онд *Феминист судалгааны арга зүй* бэсрэг курс лекцийг Төв Европын их сургуулийн профессор М.Благоевичтай хамтран явуулсан нь академик түвшинд жендер судлалын онол арга зүйн асуудлаар хийгдсэнээрээ онцлог болсон юм. Мөн эмэгтэйчүүд ба улс төр, жендерийн асуудал, эмэгтэйчүүдийг наймаалах, нөхөн үржихүйн эрх зүйн судалгааны ажлуудыг хийгээд байна.

Бусад ЭТТБ-ууд
Эмэгтэйчүүд, жендерийн асуудлыг олон нийт болон тодорхой хүрээний албан тушаалтан, мэргэжлийн хүмүүст тайлбарлах, мэдлэг мэдээлэл олгох, судалгаа , сургалт явуулах ажлыг Хүчирхийллийн эсрэг үндэсний төв /ХЭҮТ/ болон Эмэгтэйчүүдийг ялгаварлан гадуурхах бүх хэлбэрийг устгах тухай конвенцийн хэрэгжилтийг хянах үндэсний сүлжээний төв /ЭЯГБХУТКХХҮСТ/ зэрэг бусад эмэгтэйчүүдийн байгууллагууд тогтмол хийж байдаг. Эдгээр байгууллагууд эмэгтэйчүүдийн эрх, эмэгтэйчүүдийн эсрэг хүчирхийллийн асуудлаар судалгааны ажлыг анх удаа гүйцэтгэжээ.

Нийгмийн хөгжлийн төв/Зөвлөх нэгж/
Тус төв 1997 онд ЯБҮХ-ийн хүрээнд *Нийгмийн хөгжил* сургалтын хөтөлбөр боловсруулсан ба энэ хөтөлбөрийн агуулгад жендерийн асуудлыг тусгаж өгсөн. Мөн 1998 онд хийсэн *Багийн ардчилал ба иргэдийн оролцоо*, 2000 онд Дэлхийн банктай хамтран хийсэн *Амьжиргааны түвшний судалгаа* зэрэг ажлууддаа жендерийн асуудлыг авч үзсэн байна.

2.2. Монгол улсын их дээд сургуулиудад
жендерийн асуудлыг сургалтанд тусгаж байгаа нь
Жендерийн асуудал нь социологи, хүн амзүй, антропологи, сэтгэл судлал, түүх, эдийн засаг зэрэг нийгмийн ухаануудын судлах зүйлд тусгагддаг бөгөөд тэдгээрийн уулзвар дээр үүссэн салбар дундын шинжтэй ухаан бол жендер судлал юм. Иймээс манай их дээд сургуулийн сургалтын агуулгад жендерийн асуудлыг огт хөнддөггүй гэж үзэх нь өрөөсгөл хэрэг болно. Их дээд сургуулийн нийгмийн ухааны ангийн оюутнуудын дунд явуулсан судалгаанд оролцсогчдоос жендерийн тухай ямар нэг хичээлээр сонссон уу гэж асуухад тэдний 46.5% нь ихэвчлэн социологи, хүн ам зүй, антропологи зэрэг хичээлүүдийг нэрлэсэн байлаа. Энэ нь өнөөгийн оюутнууд жендерийн асуудлаар бага боловч цэгцтэй ойлголттой болох боломжтой болохыг харуулж байна. Энэ тухай дэлгэрэнгүй мэдээллийг Хавсралт 1-ийн 3, 6-р хуудас, Хавсралт 2-оос үзнэ үү.

Харин Монголын их дээд сургуулиудаас МУИС-ын Хүн ам зүйн сургалт судалгааны төв ба /ХАЗССТ/ ба Хүмүүнлэгийн их сургуулийн сургалтын хөтөлбөрт жендер судлалтай холбоотой хичээл орж байна. Энэ тухай товч танилцуулья.

МУИС-ын Хүн ам зүйн сургалт судалгааны төв
1993 оноос Хүн ам зүй ба хөгжил хичээлийн агуулгад анх Эмэгтэйчүүд ба хөгжил хичээлийг орж байсан ба 1999 онд Жэндэр ба хөгжил гэсэн 12 цагийн хичээл орох болсон байна. Энэ хичээл нь хүн ам зүйн ангид ордог бөгөөд МУИС-ын Социологи болон Хөдөлмөрийн дээд сургууль дээр заадаг Хүн амзүйн үндэс хичээлээр жендерийн мэдлэг олгох 2-3 цагийн хичээл заадаг байна. Жендер ба хөгжил хичээлийн агуулгад жендерийн гол нэр томъёонууд, хүйсийн статистик, хүйсийн судалгааны хүрээ ач холбогдол, жендерийн ялгаа, шалтгаан, нийгмийн амьдралд эмэгтэйчүүд эрэгтэйчүүдийн оролцоо, үнэлгээ, эмзэг эмэгтэйчүүдийн асуудал зэрэг сэдвүүд багтдаг.

Хүмүүнлэгийн их сургууль
Тус сургуулийн Соёл судлалын тэнхимээс жендер судлалын сонгон суралцах хичээлийг англи хэлний ангид 2 жил оруулж байгаад, 2000-2001 оны хичээлийн жилээс Харьцааны соёл гэдэг поток лекцэндээ 4-5 цаг жендер судлалын талаар заадаг болгон өөрчилжээ. Хичээл нь жендерийн тухай лекцийн хэлбэрээр явдаг ба онолын асуудал болон оюутнуудад сонирхолтой сэдвүүдээр лекц бэлтгэн заадаг байна. Энэ хичээлийг заадаг багшийн үзсэнээр жендер судлалыг албан ёсны хэмжээнд бодлоготой, шинжлэх ухааны үндэслэлтэй заах хэрэгтэй юм байна.

2.3. Жендерийн судалгаа
90-ээд оноос хойш нийгэмд өрнөсөн өөрчлөлтийн үрээр Монголын нийгмийн жендерийн байдалд огцом ялгарал гарч эхэлсэн. Боловсролын салбар болон албан бус сектор зэрэг салбар дах эмэгтэйчүүдийн давамгай байр суурь нь олон нийт болон төр засгийн албан тушаалтнуудын анхаарлыг жендерийн асуудалд өөрийн эрхгүй хандахад хүргэж байна. Шилжилтийн үеийн онцлогтой эдгээр үйл явцыг шинжлэн судлах зайлшгүй хэрэгцээ нийгмийн танин мэдэхүйн зүгээс ч, төр засгийн бодлого чиглэлийн үүднээс ч бий болсон.

Монголын нийгмийн жендерийн асуудалтай холбоотой судалгааны ажлууд сэдвийн хувьд улс төр, эдийн засаг, жижиг зээл, ядуурал, ажилгүйдэл, албан бус сектор, гэр бүл зэрэг нийгийн харилцааны гол гол асуудлаар хийгдэж байна. Мөн жендерээр ангилагдсан ститистик мэдээлэлд тайлбар хийх нь жендерийн судалгааны нэг хэсэг болж байна. Статистикийн мэдээллийг жендерээр ангилсан статистикийн тусгай эмхэтгэл 1999 онд гарсан.

Энэ чиглэлээр судалгааны ажлыг Либерал эмэгтэйчүүдийн оюуны сан, Монголын эмэгтэйчүүдийн холбоо, Зохистой хөгжлийн жендер төв зэрэг эмэгтэйчүүдийн төрийн бус байгууллагууд болон Нийгмийн хөгжлийн төв, Хүний эрх ба хөгжил төв зэрэг байгууллагууд голлон хийж гүйцэтгэж байна.

Жендер асуудлаархи судалгааны ажлуудын тоонд их дээд сургуулийн оюутан сурагчдын эмэгтэйчүүдийн сэдвээр хийсэн диплом курсын ажлыг хамруулж болно. Их дээд сургуулийн оюутнуудаас социологи, хүн ам зүй зэрэг хичээлийн дагуу бэлтгэх илтгэл, курсын ажил, дипломын сэдвээ эмэгтэйчүүд, жендерийн асуудлаар сонгох сонирхолтой оюутнууд цөөнгүй байна. Жишээ нь жендер ба эмэгтэйчүүдийн талаар нилээд ахиу мэдээллийн сантай байгууллага болох Зохистой хөгжлийн жендер төвийн мэдээллийн сангаар 1999-2000 онуудад 100-гаад оюутан, сурагчид эмэгтэйчүүд ба жендерын чиглэлээр мэдээлэл авч үйлчлүүлсэн байна. Тэдний олонхи нь курс дипломын ажилдаа хэрэгцээтэй мэдээллийг эмэгтэйчүүд ба хөдөлмөр эрхлэлт, эдийн засаг, статистик, тулгамдсан асуудлууд, улс төр зэрэг сэдвүүдээр авчээ.

Нийгмийн асуудлаар хийгдэж байгаа судалгаануудад жендерийн мэдрэмжтэй судалгаа гэсэн ойлголт нилээд хэрэглэгдэх болсон. Энэ нь нийгмийн аль нэг асуудлыг судлахдаа жендерийн мэдрэмжтэй хандан, цааш тухайн асуудлаар нийгмийн бодлого хөтөлбөр боловсруулахад чиглэсэн практик зорилтыг тодорхойлох шаардлагатай холбоотой юм. Гэхдээ эдгээр судалгааны ажлууд жендерээр ялгагдсан статистикт тайлбар хийх, анкетийн түүвэр судалгааны дүнд хүйсийн ангилсан анализ хийхээр хязгаарлагдсан нийтлэг шинжтэй байдаг. Харин жендерийн анализийг нилээн нарийвчлан авч үзсэн судалгааны ажлууд нь ихэвчлэн гадаадын зөвлөх судлаачидтай хамтарсан байх нь түгээмэл байна.

Жендерийн асуудлаархи судалгааны практик ач холбогдол бол юуны өмнө тухайн асуудлаар нийгмийн бодлого хөтөлбөр боловсруулахад суурь мэдээлэл болж өгдөг. Энэ хэрэгцээ, шаардлага Монголд сүүлийн үед нэмэгдэж байгаа ч статистик тоогоор нилээд гаргаж өгч байгаа жендерийн харилцааны хандлагын учир шалтгааныг тодруулсан, тайлбарласан, системтэй судалгаа хомс хийгдэж байна.

2.4.Олон улсын байгууллагуудын үйл ажиллагаа
Жендерийн асуудлаархи аливаа үйл ажиллагааг дэмжих, идэвхижүүлэхэд дотоод гадаадын олон улсын байгууллагын оролцоо, дэмжлэг чухал үүрэг гүйцэтгэсэн.

Нээлттэй нийгмийн хүрээлэн нь Монгол дох салбараа нээсэн цагаасаа эхлэн Монголын нийгмийн ухааны хөгжилд их хувь нэмэр оруулж байгаа ба тус хүрээлэнгийн жендер судлалын чиглэлээр хэрэгжүүлдэг төрөл бүрийн төслүүдэд монголчуудын оролцох боломж үргэлж нээлттэй байдаг. Монголчууд энэ байгууллагын дэмжлэгээр Унгар дах Төв европын их сургууль дээр явагддаг Жендерийн сургалтуудад оролцож, төсөл хэрэгжүүлж байна.

Монгол дох жендерийн асуудалтай холбоотой үйл ажиллагаанд НҮБХХ-н газар болон бусад төрөлжсөн байгууллагуудын хувь нэмэр их юм. НҮБХХ-ийн газраас гаргасан Жендерийн багц тойм (Gender Briefing Kit) нь Монгол дох жендер эмэгтэйчүүд хөгжлийн асуудал болон энэ чиглэлээр ажилладаг байгууллага, хүмүүсийг танилцуулсан цэгцтэй материал болсон. 2001 онд жендерийн асуудлаар тусгайлан ажиллах бүтэц Монгол улс дах НҮБ-ын Эмэгтэйчүүдийн хөгжлийн сангийн хөтөлбөрийн газрын дэргэд байгуулагдсан байна. Энэ нь төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөлөгчдөөс бүрдсэн Жендерийн асуудлаархи үндэсний мэргэжлийн шинжээчдийн баг юм. Энэ багт их дээд сургуулийн төлөөлөл байхгүй байлаа. НҮБХХ-ийн газрын дэргэдэх Мэдээллийн төв нь эмэгтэйчүүд, жендер, хөгжилтэй холбоотой мэдээлэл түгээдэг хэдхэн газруудын нэг юм.

Мөн 1999-2000 онд АХБ-аас *Монгол дох жендерийн асуудал* гэсэн товхимол бэлтгэж гаргах төсөл хэрэгжүүлсэн. Үүгээр жендерийн асуудлаар өргөн хэмжээний материал цуглуулах жижиг судалгаа явуулж, анализ хийсэн байна.


3. Жендер судлалыг хөгжүүлэх хэрэгцээ ба боломж

3.1.Жендерийн тэгш эрхийг хангах талаархи төрийн бодлого, тогтолцоо
Жендерийн тэгш эрхийг хангах асуудалд олон улсын хэмжээнд онцгой анхаарал тавьж байна. Монгол улсын Засгийн газар 1996 онд Эмэгтэйчүүдийн аж байдлыг сайжруулах үндэсний хөтөлбөр боловсруулан, түүнийг хэрэгжүүлэх Үндэсний зөвлөлийг байгуулсан. Харамсалтай нь хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх санхүүжилт хийгдэхгүй байснаас тодорхой амжилтанд хүрч чадаагүй байна.

Монголын төр засгаас жендерийн тэгш эрхийг хангах талаар хийж байгаа сүүлийн үеийн нэг тодорхой алхам нь Засгийн газраас 2001 оны 1 сард Жендерийн тэгш байдлын асуудлаархи үндэсний зөвлөл байгуулсан явдал юм. Зөвлөл /орон тооны бус/ нь энэ чиглэлээр бодлого боловсруулахад дэмжлэг үзүүлэх, засгийн газрын бус үүсгэл санаачлагыг дэмжих, тэдгээрийг уялдуулах, мэдээллээр хангах үйл ажиллагаа явуулах чиглэлээр ажиллах юм.

Үүнээс үзэхэд Монголын нийгэм дэх эрэгтэйчүүд эмэгтэйчүүдийн тэгш эрхийг хангах асуудлыг бодитой ажил хэрэг болгох чиг үүрэг бүхий бүтэц зөвхөн төрийн бус хүрээнд төдийгүй төр засгийн бүтцэд үүсэн бий болжээ. Харин үүнийг хэрхэн тогтвортой, үр ашигтай үйл ажиллагаа болгох нь шийдвэрлэх ёстой тулгамдсан шинжтэй асуудал болоод байна.

Ядуурлыг бууруулах үндэсний хөтөлбөр /ЯБҮХ/
1996-2000 онд хэрэгжсэн Засгийн газрын Ядуурлыг бууруулах хөтөлбөрийн шугамаар явагдсан жижиг зээлийн төслийн сургалтанд оролцогчдод жендерийн асуудлаар суурь ойлголт өгдөг байсан ба энэ нь манай оронд нүүрлэсэн ядуурал ажилгүйдэлд эмэгтэйчүүд олноороо өртөж байгаатай холбоотой байлаа. Энэ хөтөлбөр нь магадгүй Засгийн газраас хэрэгжүүлсэн жендерийн мэдрэмжтэй анхны үйл ажиллагаа байсан болов уу.
3..Жендерийн мэдлэгтэй мэргэжилтэн ба түүний хэрэгцээ
Жендерийн мэдлэгтэй ажилтны хэрэгцээ уг асуудлын чухалчлагдах түвшинтэй шууд хамааралтайгаар өсөн нэмэгдэж байна. Эмэгтэйчүүдийн ТББ, Нийгмийн асуудлаархи засгийн газрын байгууллагын салбар газрын дарга, ажилтнууд, хүмүүнлэг, хөгжлийн чиглэлээр төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлдэг олон улсын байгууллагад ажиллагчид, мөн дунд сургуулийн нийгмийн ажилтанууд ч жендерийн асуудлаар системтэй мэдлэгтэй байх хэрэгтэй. Үүнийг өнөөгийн оюутнууд ч соргог мэдэрдэг болох нь судалгаагаар ажиглагдсан юм. Судалгаанд хамрагдсан оюутнуудын 72.4% нь жендер судлалын чиглэлээр мэргэжвэл ажлын байр олдохгүйн зовлон багатай байж болох юм гэж үзжээ. /Хавсралт 1-ийн хуудас 7-г үзнэ үү/

Нэгэнт манайд энэ талын мэргэжилтэн бэлтгэх нь нөхцөл бүрдээгүй тул жендерийн асуудлаар ажиллагчид энэ талын мэдлэгээ ихэвчлэн *гаднаас* авч байна. Тэд аливаа олон улсын байгууллагын санхүүжилтээр гадаад оронд очиж богино хэмжээний сургалтанд хамрагдах, эсвэл бие даан суралцах байдлаар жендерийн мэдлэгтэй болсон байдаг. Ийм боломж монголчуудын наад зах нь хэлний бэрхшээлийг бодолцвол маш хязгаарлагдмал учраас дээрх байдал хэвээр байвал Засгийн газар зэрэг бодлого, үйл ажиллагааны дээд түвшинд ч дутагдалтай байгаа жендерийн асуудлаархи мэргэжилтэний хэрэгцээ шаардлагыг хангах боломжгүй юм.

Мөн зарим ЭТББ-ууд өндөр хөгжилтэй орны сайн дурын ажилтаныг урих захиалга өгөхдөө жендерийн асуудлаар мэдлэгтэй байх гэсэн болзол тавих болсон нь ийм мэдлэг, боловсролын хэрэгцээ тулгамдсан шинжтэй болохыг харуулж байна.

3.3. Жендер судлалын хичээл заах багшийн нөөц боломж
Одоогийн их дээд сургуульд жендер судлалын хичээл хөтөлбөрт нь тусгагдахгүй байгаагийн гол шалтгаан нь энэ талаар бүрэн мэдлэгтэй багшлах мэргэжилтэн хомс байгаатай нэг талаас холбоотой юм. Жендер судлалтай холбоотой тусгай хичээл ордог хоёр их сургуульд уг хичээлийг заадаг тус бүр нэг нэг багш байсан юм. Манай судалгаанд хамрагдсан багш оюутнуудын тодорхой хэсэг нь багшлах боловсон хүчин ховор гэдэгтэй санал нэг байна. /Хавсралт 1-ийн хуудас 7-д үзнэ үү/
Гэхдээ жендерийн богино сургалтыг нилээд өргөн хүрээнд зохион байгуулдаг эмэгтэйчүүдийн төрийн бус байгууллагад жендерийн асуудлаар багшлах чадвартай, туршлагатай ажилтнууд цөөнгүй байдаг. Мөн их дээд сургуулийн багш нарын дунд ч тодорхой мэдлэгтэй багш нар нилээд байдаг нь судалгаагаар харагдсан.

3.4.Жендерийн асуудлаархи ном хэвлэл
Жендер судлал Өрнөдөд 1970-аад оноос үүсч хөгжсөн учир асар их судалгааны ажлууд сурах бичиг, ном зохиолууд хэвлэгдэн гарсан байдаг. Манай ЭТББ-ууд Жендерийн асуудлаархи ном хэвлэлийг гадаадаас оруулж ирэхэд идэвхтэй ажиллаж байна. Учир нь их дээд сургуулийн номын санд байхгүй баялаг цуглуулгыг ЗХЖТ, ЛЭОС зэрэг байгууллагын номын сангуудаас харж болно. Гэхдээ голдуу англи хэл дээр байдаг эдгээр ном зохиолыг хэрэглэгчдийн тоо одоохондоо маш хязгаарлагдмал аж. Хэдийгээр оюутан сурагчид энэ асуудлыг сонирхдог ч тэдний дунд түгээмэл байдаг хэлний бэрхшээл нь шинэ мэдлэг мэдээллээс хүртэхэд саад болсоор байна.

Номын сангууд ба Жендер судлалтай холбоотой
ном хэвлэлийн олдоц, хүртээмж
Энэ тайлангийн 2.2-т дурдсанаас үзэхэд ИДС-ийн оюутнууд болон багш нарт нийгэм дэх эрэгтэйчүүд эмэгтэйчүүдийн онцлог харилцааны талаар мэдээлэл, мэдлэг олж авах хэрэгцээ байдаг нь тодорхой юм. Харин сургуулиудын номын сангуудад жендерийн асуудалтай холбоотой ном хэвлэлийн олдоц тааруухан байлаа. Энэ байдал шинэ мэдээлэл хүссэн оюутнуудын өмнө тулгардаг бодитой бэрхшээл болох нь судалгаагаар харагдсан юм. Судалгаанд хамрагдсан оюутнууд жендерийн асуудлаар мэдлэг мэдээлэл авахад ном сурах бичгийн олдоц муу байдаг гэж хариулжээ.

Их дээд сургуулийн номын сангууд
Монголын ИДС-иуд нь бүгд оюутны номын сантай байдаг. Тэдгээрт жендер судлал, эмэгтэйчүүдийн асуудалтай холбоотой цаг үеэ тусгасан ном хэвлэлүүдийн тоо маш цөөхөн байна. Хамгийн том сургууль болох МУИС-ийн нийгмийн ухааны номын сангийн монгол номын каталогит эмэгтэйчүүд гэсэн ангилал байх боловч нэг ч ном байхгүй, УБИС-ийнхад мөн адил энэ сэдвээр ном хэвлэл байдаггүй гэсэн юм. Харин МУИС-ын гадаад номын social sciences гэсэн ерөнхий ангилалын дор уг сэдвээр цөөн боловч ном хэвлэлүүд байлаа. Гэвч оюутнуудын англи хэлний мэдлэгийн түвшин хангалтгүй байдгийг тооцвол эдгээр нь өргөнөөр хэрэглэгдэх магадлал бага юм. Хэдийгээр МУИС-ын нийгмийн ухааны номын санд сүүлийн 2000-2001 онуудад гадаад хэл дээрхи номын хангалт гадны санхүүжилтээр хийгдэж байгаа боловч жендер болон эмэгтэйчүүд судлалын ном зохиол хараахан орж ирээгүй байна

Улсын төв номын сан
Улсын төв номын сан бол оюутнуудын хамгийн их үйлчлүүлдэг газар юм. Энд монгол номын хэсэгт эмэгтэйчүүдийн асуудлаар байгаа номуудын дийлэнхи нь 1990-ээд оноос өмнө хэвлэгдсэн номууд байсан ба эмэгтэйчүүдийн эрхийн чиглэлээр -3 ном байлаа. Жендер гэсэн нэр оролцсон нэг ном байсан нь Хүний эрх ба хөгжил төвийн 2000 онд хийсэн Монгол улс нөхөн үржихүйн эрүүл мэнд, жендер ба эрх гэсэн судалгааны бүтээл байлаа. Сүүлийн үед хийгдсэн жендерийн асуудалтай холбоотой янз бүрийн бусад судалгааны тайлан-бүтээлүүдээс нэг ч байсангүй. Харин гадаад хэвлэлийн тасагт жендер ба эмэгтэйчүүтэй холбоотой сэдвээр хэд хэдэн номууд байдаг байна.
4. Дүгнэлт / Санал

Бид Жендер судлалыг хөгжүүлэх асуудлыг академик болон албан ёсны хүрээнд нэвтрүүлэх, хуульчлах, жендер судлалыг ямар нэг байдлаар институтжүүлэх /их дээд сургуулийн хөтөлбөрт оруулах, жендер судлалын бие даасан субьект ажиллуулах г.м/ гэсэн утгаар ойлгож боломж хэрэгцээг нь тодруулахыг хичээсэн юм.
Иймээс юуны өмнө их дээд сургууль дах жендерийн асуудлаархи сургалтын байдалд ажиглалт хийсэн. Жендерийн асуудал нь их дээд сургуулиудын нийгмийн ухааны зарим хичээлүүдээр хөндөгддөхөөс гадна, хоёр их сургууль /МУИС-ын ХАЗССТ ба ХИС/ жендер судлалтай холбоотой хичээлийг сургалтын хөтөлбөртөө оруулсан байлаа. Харин оюутнуудын дунд явуулсан судалгаанаас үзэхэд тэд жендерийн асуудлаар тийм ч цэгцтэй мэдлэг мэдээлэлтэй болж чадахгүй байгаа болон энэ талын мэдлэгээр дутагдаж байгааг тэдний дунд явуулсан санал асуулга, фокус группын аргаар авсан судалгааны дүнгээс /Хавсралт 1 ба 2-оос/ харж болно. Тусгай хичээл орж байгаа ХАЗССТ-ийн Жендер ба хөгжил хичээл нь хүн ам, хөгжил, нийгмийн асуудалд голчлон анхаарч байгаа нь жендерийн асуудалд хүн ам зүйн аспектаасаа хандаж байгаа хэрэг юм.
Нөгөө талаас жендерийн асуудлыг их дээд сургуулиуд хичээлийн хөтөлбөртөө ямар нэг байдлаар тусгаж эхэлсэн нь түүнийг зөвхөн эмэгтэйчүүдийн эсвэл ЭТББ-ын асуудал мэтээр ойлгож байснаа больж, академик хүрээнд анхаарч эхэлсний илрэл гэж ойлгож байна. Гэхдээ тодорхой онол бүхий мэдлэгийн салбар болохынх нь хувьд биш харин жендерийн тэгш байдалд хүрэх практик зорилттой холбох үүднээс ойлгох нь давамгайлж байна уу гэж санагдсан юм.
Судалгаагаар жендерийн мэдлэг, туршлагатай мэргэжилтэн бэлтгэх явдал бодит хэрэгцээ болсон нь харагдлаа. Ийм мэдлэг, мэдрэмжийг бодлого боловсруулагчдаас эхлээд эхлээд цэцэрлэгийн багш нарт ч олгох хэрэгтэй юм.
Жендер судлалыг хөгжүүлэх хэрэгцээг мэргэжилтэн бэлтгэх хэмжээнд төдийгүй наад зах нь бидний өмнө хуримтлагдсан хариулж мэдэхгүй байгаа олон асуултуудаас харж болно. Тухайлбал, олон нийтэд тулгарсан зарим тодорхой бус асудлууд улс төрийн сонгуулийн үеэр өндөр давтамжтайгаар ил гарч ирэх нь байдаг. Үүний нэг болох Монголын парламентийн өнгөрсөн сонгуулийн үеэр болж байсан уулзалт ярилцлагуудад тавигдсан эмэгтэй нэр дэвшигчдийн тухай асуулт, хариултаас харахад жендерийн асуудлаархи системтэй мэдлэг, мэдээллээр олон нийт дутагдаж байгаа нь илт ажиглагдсан юм. Мөн бидний өдөр тутмын амьдралд ч энэ талаар маргаантай асуудлууд гарч байдаг. Жендерийн мэдлэг мэдээллийн хэрэгцээг их дээд сургуулиудын багш оюутнуудын дунд хийсэн түүвэр судалгааны дүнгээс харж болно. Жендерийн асуудлын талаар тэдний ойлголт олон янз төдийгүй бүрхэг, тодорхой бус байна.
Жендер судлалыг хөгжүүлэх асуудал цаашид жендерийн асуудлаар хийгдэх судалгааны хэрэгцээтэй холбоотой юм. Нийгмийн асуудлыг жендерийн харилцааны үүднээс нь судлан шинжлэхэд, гадны мэргэжилтэн биш, харин жендер судлалын онол арга зүйн мэдлэгтэй үндэсний мэргэжилтэнтэй байх нь чухал билээ. Жендер судлалаар мэргэжсэн боловсон хүчингүйгээр Монголын нийгмийн жендерийн харилцааны нарийн далд онцлог мөн чанаруудыг уудлан гаргах боломжгүй юм.
Эмэгтэйчүүдийн төрийн бус байгууллагаас жендерийн асуудлаар зохион байгуулж байгаа бие даасан, томоохон сургалтуудад дан гадаадын мэргэжилтэн, эрдэмтэд, судлаачид ирж, лекц семинар хийж байна. Нэгэнт ийм чиглэлээр сургалтанд хамрагдах эрэлт хэрэгцээ их байгаа нь өөрийн орны мэргэжилтэн хэрэгтэй болсныг харуулж байгаагийн бас нэг баталгаа мөн.
Энэ бүхнээс Жендер судлалыг институтжүүлэн хөгжүүлэх хэрэгцээ шаардлага бий болсон нь бэлхнээ харагдаж байна. Үүнийг хийхэд тулгарч болох хэлний, материаллаг болон хүн хүчний нөөцтэй хамаатай бодит бэрхшээлээс гадна бидний хэвшмэл санаа бодлоос үүдэх саад тотгор байж болохыг үгүйсгэхгүй байна. Магадгүй энэ хэрэгцээг бидний зарим маань жендерийн асуудал нь амьдралын өдөр тутмын үйл явдалтай шууд холбоотой, ойлгомжтой мэт санагддагаас тэр бүр анзаарахгүй ч байж болох юм. Нөгөө талаар жендер судлал нь эмэгтэйчүүдийн асуудалтай нягт холбоотойгоос үүдээд ойшоон үзэхгүй байх олон нийтийн хандлага ч тодорхой саад болж болох юм.
Жендер судлалыг хөгжүүлэх, их дээд сургуулиудад Жендер судлалын хичээл оруулах нь дүрэм журмын хувьд нээлттэй боловч энэ талын хэрэгцээ шаардлага тулгамдсан шинжтэй болоод байгааг анхааран үзэж, чиглэсэн үйл ажиллагаа явуулах чадвартай байгууллага субьект одоогоор хомс байна. Монгол улсын засгийн газрын хэмжээнд Жендерийн тэгш байдлын асуудлаархи үндэсний зөвлөл ажиллаж байна. Энэ зөвлөл зорилтоо хэрэгжүүлэх арга зүйн болон мэргэжилтний бааз суурийг жендерийн системтэй сургалтгүйгээр бий болгох аргагүй юм. Иймд их дээд сургуульд жендер судлалын хичээлийг оруулах асуудлыг зохион байгуулалтын хувьд анхааран үзэж санаачлагатайгаар дэмжих ажил хийх нь зүйтэй. Жендерийн асуудлаар ажиллаж туршлага хуримтлуулсан төрийн бус байгууллагууд болон их дээд сургуулиудад энэ чиглэлээр бодитой ажил хийх зам бүрэн нээлттэй байна.
Судалгааны дүнд үндэслэн жендер судлалыг хөгжүүлэхэд чиглэсэн дараах ажлуудыг санал болгож байна. Үүнд:
1. Жендер судлалыг нийгмийн ухааны их дээд сургуулийн сургалтын хөтөлбөрт нэвтрүүлэх, жендерийн мэдлэгтэй үндэсний мэргэжилтэнг бэлтгэх, жендерийн системтэй мэдлэг, мэдээллийг бүрдүүлэх
2. Жендерийн асуудлаар мэдээлэл авах боломжийг ялангуяа оюутнуудад нэмэгдүүлэх үүднээс уг асуудлаархи судалгааны бүтээлүүдийг их дээд сургуулийн номын сангууд болон Улсын төв номын санд байрлуулах
3. Жендер судлалын ном зохиолуудыг гадаад хэлнээс орчуулан хэвлэх ажлыг дэмжих
4. Одоогоор жендерийн системтэй мэдлэгийг олгох нөхцөл байхгүй байгааг харгалзан, гадаадад мэргэжилтэн бэлтгэхэд тусгайлан анхаарах, тухайлбал, засгийн газрын хэлэлцээрээр гадаад суралцагчдын мэргэжлийн жагсаалтанд жендерийн судлалыг /дипломын дараах сургалтанд / оруулах
5. ИДС болон ШУА зэрэг академик түвшины байгууллагын судалгааны төсөл хөтөлбөрт жендер судлалын асуудал оруулахыг дэмжих
6. Жендер судлалаар тусгайлан ажилладаг байгууллага байгуулах