Эдийн засгийн онол ба социологи

Эдийн засаг хэмээх шинжлэх ухаан нь хүнд байнга хязгааргүй өсөн нэмэгдэж байдаг хэрэгцээг, хязгаарлагдмал нөөц баялагаар хангахад сонголт хийх тухай шинжлэх ухаан юм. Мөн бусад шинжлэх ухаан нь зах зээл дээр худалдагч, худалдан авагчийн хооронд үүсч байдаг эдийн засгийн буюу мөнгөний харилцаа (худалдаа арилжаа, худалдан авалт)–г судалдаг байсан бол социологийн шинжлэх ухаан хөгжлийнхөө эхэн үед нийгмийн философи хэмээн нэрлэгдэж байсан бол 19-р зууны үед бие даасан шинжлэх ухаан болон хөгжсөн. Тус шинжлэх ухаан нь хүн, бүлэг (нийтлэг) нийгмийн хоорондын гурвалсан харилцааг судладаг бөгөөд гол зорилго нь үзэгдэл үйл явцын шалтгаант холбоог илрүүлж, гарах үр дагавар, шийдвэрлэх арга замыг нь олоход оршино.Түүхэн цаг хугацааны хувьд дээр хоёр шинжлэх ухаан нь нилээд хожуу үүссэн залуу шинжлэх ухаанд эдгээр дагвар хүй нэгдлийн байгуулалийн үеэс шинжлэх ухааны судлагдахуун нь эхлээд түүхийн бүхий л цаг хугацаа, нийгмийн бүхийл байгуулалд оршсоор ирсэн. Жишээлбэл: Хүй нэгдлийн байгуулалд хүмүүс, овгоороо амьдагч хэдий төгс боловсроогүй хэлний систем үүсээгүй боловч дохионы хэлийг ашиглан нийгмийн харилцаанд оролцож байсан харин хүй нэгдлийн байгуулалд хүмүүс овгоор амьдарч байсан хэдийч овогын ан авууд хэн нь их идэвхитэй үүрэгтэй байснаасаа хамаарч хэнийг нь өөр өөрөөр хүртдэг байсан нь мөн овогт эзлэх нийгмийн статусаараа хүртдэг байсан нь тухайн үед эдийн засгийн харилцаа оршиж байсныг гэрчилнэ.

Түүнчлэн Аж үйдвэрийн нийгэм (18-р зууны сүүлчээс 20-р зууны эхэн)нь 18-р зууны сүүлч үед Францын Аж үйдвэрийн хувьсгалаар эхэлсэн. Энэхүү Аж үйдвэрийн хувьсгал нь нийгэмд олон эерэг болон сөрөг үр дагаварыг бий болгосон. Жишээлбэл:

• Хотжилт
• Хөдөлмөрийн хуваарь
• Технологын дэвшил
• Эдийн засгийн өсөлт
• Бюркрат үүсэхэд нөлөөлсөн

Аж үйдвэржилт ийнхүү бий болж хотжих үзэгдлийг бий болгосон нь эдийн засгийн болон социологийн шинжлэх ухаан, бие даасан шинжлэх ухаан болон хөгжих таатай хангасан юм. Дээр дурсанчлан аж үйлдвэрт нь хүн бүхэн өөрийн ашиг эрхийс хамаарсан хөдөлмөрийн нарийн хуваарыг бий болгосон төдийгүй үндэстэн дамансан худалдаа далайн буюу усан тээвэрийг бий болгосон. Энэ нь эдийн засгийн харилцааг өргөтгөхөөс гадна эдийн засаг өсөлт (ҮНБ, ДНБ-ны өсөлт) –г бий болгосон.(Мөн экспорт импортын бүтээгдэхүүний өсөлт түүнийг дагасан). Харин аж үйлдвэр нь социологийн шинжлэх ухааны үүсэл, судлах зүйлийн өрөгжилтөн хэрхэн нөлөөлсөн бэ?

1. Хотжилтын үр нөлөөгөөр асар олон өөр өөр бодолтой хүмүүс, шашин шүтлэг, зан заншилын өвөрмөц соёлтой, бүлгүүд нийгэмд харьяалагдах болсон нь нийгмийн олон социал асуудлыг бий болгоход нөлөөлсөн.
2. Томоохон аж үйлдвэр байгуулагдсан нь мэргэжлийн болон дэд соёлоороо нэгдсэн олон өвөрмөц нийгмийн (харилцаа)-г бий болгосон.
3. Ажилчдын нийгмийн халамж, хөдөлмөрийн өртөг зэрэг асуудлыг шийдвэрлэх, түүнчлэн нийгмийг бүхэлдээ хөрөнгөтөн буюу капиталистууд болон пролитар нарын 2 давхраанд хуваагдаж байгаа шалтгааныг тодотгох зэрэг олон шаардлага хэрэгцээ бий болсон.

Гэх мэт эдгээр аж үйлдвэрийн нөлөөгөөр шинээр бий болсон асуудлуудыг илүү гүнзгий судлаж, шийдвэрлэх арга замыг нь тодорхойлох зайлшгүй шаардлага бий болсон бөгөөд эдгээр үүргийг гүйцэтгэхийн тулд шинэ шинжлэх ухаан бий болсон. Чухам яг энэ үеийн эдийн засаг болон нийгмийн өвөрмөц байдлыг Германы эрдэмтэн судалсан бол тухайн үеийн нэрт сэтгэгч эдийн засагч , философич, социологич, улс төрч Карл.Маркс юмаа. Тэрээр аж үйлдвэрийн үеийн нийгэм капиталист нийгэм хэмээн капитализмын өөрийн онолыг боловсруулсан. Тэрээр (Карл.Маркс) капитализмын үзэл баримлалаа өөрийн томоохон бүтээл болох капитал, комунист намын тунхаг зохиолуудаа хэвлэн гаргасан. Түүнийхээр нийт нийгэм ийнхүү капиталист болон пролитар хэмээх 2 ангид хуваагдаж байгаа нь өмч эзэмшилээсээ хамаардаг. Түүнчлэн хөрөнгтөний анги нь ажилчин ангиа нэмүү өртөгөөр дарлан мөлжин улам баяждаг бол ажилчин ангийн амжиргааны түвшин улам бүр буурч, ажилчид улам ядуурдаг. Энэ 2-н эдийн засгийн ийм эсрэг тэсрэг байдал хувьсгалд хүргэдэг.

Карл.Марксын үзэлийг шүүмжилж гарч ирсэн Германы эдийн засагч, социолгич, улс төрийн нэрт эрдэмтэн Макс.Бебер хөрөнгтөн анги буюу үйлдвэрийн эрхлэгчид ажилчдыг мөлждөг биш. Ажилчид угаасаа хөдөлмөрийн зах зээл дээр өөрийн ажлах хүчээ худалдах зорилготой ирдэг. Харин ч тэднийг ажлийн байраар хангаж цалинжуулдаг. Тиймээс нийгмийн хөгжилийг хангах нь хувьсгал биш юмаа гэж үзсэн.

Социологийн шинжлэх ухааны бүтэц

Макро
• Нийгмийн харилцаанаас томоохон, суурь хэсэгийг судлана.
• Микро эдийн засаг нь эдийн засгийн анхдагч түвшинд эдийн засгийн шийдвэрийг яагаад гаргах хэрэгтэй болон яаж гаргадгыг тайлбарладаг.
Микро
• Хүмүүс хоорондын нүүр тулсан харилцаа ба хүмүүсийн болон хэрэглэгчдийн хоорондийн харилцан үйлчлэлийг судлана.

Эдийн засгийн бүтэц

Макро
• Макро эдийн засгийн онол нь үндсэн эдийн засгийг бүхэлд нь авч үздэг бөгөөд үүнд эдийн засгийн өсөлт, инфляци, ажил гүйдэл гэх мэт хамаарна.
Микро
• Эдийн засгийн бие даасан субъектуудыг үйл ажилгаатай холбоо байсан гэдэгт өрх гэр гэсэн ерөнхий нэрийн дор хэрэглэгчид ажилчид газар эзэмшигчид хамаардаг бол пүүс гэсэн ерөнхий нэрийн дор бүх төрлийн үйлдвэр, эрхлэгчид үйлчилгээ явуулж буй хүмүүм хамаарна.

Эдийн засаг болон социологи 2-ыг хооронд нь макро түвшин судлах зүйл болдог ажилгүйдлийг жишээ болгон тайлбарлалаар эдийн засгийн үүднээс Ажилгүйдэл гэдэг нь тухайн хүн ажил хийх хүсэлтэй боловч ажил олдохгүй байгаа үед ажилгүй хүн гэж тооцдог бөгөөд хөдөлмөрийн нийлүүлэлт хөдөлмөрийн эрэлтээс давсан үед ажилгүйдэл үүснэ.

Ажилгүйдэлийн үндсэн 4 хэлбэр байдаг бөгөөд үүнд:
1.Шилжилтийн ажилгүйдэл. Ажилчдад ажилийн байр тохирход тодорхой зардал, хугацаа шаарддаг бөгөөд үүнээс болж шилжилтийн ажилгүйдэл үүсдэг.
2.Бүтэцийн ажилгүйдэл үйлдвэрүүд шинжлэх ухаан технологийн дэвшилийг байнга нэвтэрүүлж байдаг бөгөөд энэ нь ажиллагсадаас холбогдох мэдлэг чадвар шаардаж байдаг. Үүнээс бүтэцийн ажилгүйдэл үүснэ.
3.Улирлын ажилгүйдэл. ХАА, барилгын салбар улиралын шинж чанартай байдаг.
4.Мөчлөгийн ажилгүйдэл. Ажил эрхлэлт үйлдвэрлэл эдийн засгийн өрнөлтийн үед өсөөд, эдийн засгийн уналтын үед буурдаг. Үүнтэй холбоотойгоор эдийн засгийн уналтын үед ажилгүйдэл нэмэгддэг.

Эдийн засгийн үүднээс ажилгүйдэлийн зардалыг тодорхойлох нь гол байдаг. Харин ажилгүйдэлийг социологийн үүднээс тайлбарлавал:
1.Ажилгүйдлийн шалтгааныг тодгуулах
2.Ажилгүйдлээс үүдэж нийгэмд болон тодорхой бүлэгт ямар сөрөг үр дагвар үүсгэж байга зэргийг судлан тодорхойлсоноор
3.Ажилгүйдэлийг бууруулах арга замыг томъёолдог.

Өнөөдөр манай улсын хувьд бүтэцийн, мөчлөгийн ажилгүйдэл ил байгаа бөгөөд 2002-2003 оны байдлаар үүнийг тоон үзүүлэлтээр үзүүдбэл. Ажилгүй байгаа хүмүүсийн боловсролын хувиар илэрхийлбэл.
• Огт боловсролгүй - 2,6%
• Бага боловролтой - 6,4%
• Бүрэн бус дунд - 33,5%
• Бүрэн дунд – 31,6%
• Анхан шатны мэрэгжилийн коллеж төгсөгчид – 8,2%
• Мэргэжилийн коллеж төгсөгчид – 8,9%
• Их дээд сургууль төгсөгчид – 8,8% тай байна.
Дээрх үзүүлэлтээс үзхэд бүрэн бус болон, бүрэн дунд эзэмшигчид нийт ажилгүйчүүдийн 65 орчим хувийг эзэлж байгаа нь манай улсын үед бүтэцийн ажилгүйдэл их байгааг илэгхийлж байна. 2006 онд 32928 ажилгүй иргэд бүртгүүлсэн байна. Энэ баримтийг үзхэд ажилгүйдэл манай орны хувьд тийм ч тулгамдсан асуудал биш мэт харагдаж байвч энэ үзүүлэлт зөвхөн ажил хийхээр бүртгүүлээд ажилгүй байгаа хүмүүсын хэмжээ юм. Үнэн хэрэгтээ ажилд бүртгүүлээгүй хэдэн мяанган ажилгүй игэд байгаа бөгөөд үүний ерөнхий түвшинд хийсэн түүвэр судалгаа харуулж байна. Энэхүү ажилгүйдэл хэмээх асуудал нь манай орны хувьд ядуурлын үндсэн шалтгаануудын нэг болох нь харагдаж байна. Дүгнээд үзвэл : Эдийн засаг болон социологийн шинжлэх ухаан нь бүтэц, судлах зүйл, судалгааны зарчим арга зэргээрээ хоорондоо асар их холбоотой. Үүнийг эдийн засгийн социологи хэмээн салбар шинжлэх ухаан байгаа нь нотлогддог. Түүнчлэн эдийн засагчид социологичид, социологичид эдийн засагчид байхыг манай өнөөгийн нийгэм шаахдаж байна.