Шинэчлэгч хєдєлгєєнvvд нэгдэгтvн, тэгээд мандтугай!

Монголд сvvлийн жилvvдэд асар олон хєдєлгєєн vvсч, нэгэнтээ нийгмийн анхаарлын тєвд оров. МУИС-ийн багш, бодлогын судлаач Ч.Тамирын тоолсноор одоо манайд 40 гаруй хєдєлгєєн байгаа аж. Мэдээж хэрэг тэдний нэлээд нь хєдєлгєєнєє зарлаад л ор нэрийн тєдий байгаа бол цєєн зарим нь тогтвортой бєгєєд идэвхитэй vйл ажиллагааныхаа vрээр харгалзахгvй байхын аргагvй нийгмийн томоохон хvч болж байна.
Тэгвэл хєдєлгєєн гэж юу вэ гэсэн асуулт зvй ёсоор гарна. Нийгэм байнга байсаар ирсэн энэ томоохон vзэгдлийг социологичид байнга судалж ирсэн ба энэ талаар нэлээд онол номлол байдаг юм.
Нийгмийн хєдєлгєєн гэдэг нь хэвшиж тогтсон институтын хvрээний гадуур хамтын vйлдлийн тусламжтайгаар нийтлэг зорилгод хvрэх буюу нийтлэг ашиг сонирхлоо хэрэгжvvлэх хамтын оролдлого аж.
Яагаад албан ёсны хvрээний гадна гэж? Нийгмийн томоохон бvлгийн буюу нийгмийн эрх ашгийг тєр, нам, vйлдвэрчний эвлэл, тєрийн бус байгууллагууд гэх мэт албан ёсны институтууд хангаж чадахгvй vед хєдєлгєєнvvд гардаг ажээ. Манайд яг ийм байдал нvvрлээд байна. Тєр засаг, намууд нийгмийн хамтын амьдралыгзєв зохион байгуулах vндсэн vvргээ биелvvлж байна уу? Огтхон ч vгvй гэдэг нь албан ёсны дvгнэлтээр ч, бодит амьдрал дээр ч хэн бvхэнд тодорхой байгаа. Vvнийг ярих нь илvvц юм.
Хєдєлгєєнvvдийн зарим нь хэдхэн арван хvнтэй байдаг бол зарим нь хэдэн сая хvнтэй байдаг ч тохиолдол байдаг аж. Зарим нь хууль ёсны хvрээнд ажилладаг бол зарим нь зэвсэгт бvлэглэлийн тvвшинд ч хvрдэг аж.
Гэхдээ л ихэнх хєдєлгєєн хууль ёсны хvрээнээс гадуур vйл ажиллагаагаа эхэлдэг байна. Тухайлбал, XIX-XX зууны ажилчны хєдєлгєєнvvд анхлан хууль ёсны бус байсан, єєрєєр хэлбэл тухайн vеийн хуулийг зєрчиж байсан. Аажмаар тэр нь олон тvмнийг хамраад ирэхлээрээ олонх тохиолдолд тєр засгийг ч хvртэл єєрчилж, нэлээд тохиолдолд хууль тогтоомж, нийгмийн институтыг ч орвонгоор нь єєрчилдєг байна. Дэвид Эберл гэгч хєдєлгєєнvvдийг дєрвєн хэв маягт хуваасан байдаг. Vvнд :
1 .Трансформацийн буюу эрс шинэчлэлийн хєдєлгєєн. Нийгэмд суурь єєрчлєлт хийх алсын зорилго бvхий хєдєлгєєн болно.
2. Шинэчлэгч буюу реформист хєдєлгєєн. Оршин буй нийгмийн дэг журмын тодорхой талуудыг єєрчилж шинэчлэх зорилготой. Шударга бус, тэгш бус байдлын тодорхой тєрлvvдтэй тэмцдэгээрээ энэ нь эхнийхтэйгээ тун тєстэй болно.
3. Дахин хvмvvжvvлэх хєдєлгєєн. Хvмvvсийг буруу, гаж аж тєрєх ёсноос нь гаргах зорилго бvхий хєдєлгєєн.
4. Альтерацийн буюу хvнийг шинэчлэх хєдєлгєєн. Хувь хvний амьдралын зарим талуудыг єєрчлєх хєдєлгєєн.
Сvvлчийн хоёр нь хєгжингvй нийгэмд нэлээд тархсан ач холбогдолтой боловч манай нєхцєлд ийм хєдєлгєєн єрнєх боломж, нєхцєл хараахан бvрэн бvрдээгvй мэт. Иймээс хєдєлгєєний эхний хоёр хэлбэрийг бид авч vзэх шаардлагатай юм.
Манай тvvхэнд хєдєлгєєн олон байжээ. Жишээлбэл, ард Аюушийн хєдєлгєєн байна. Энэ нь нийгмийн эрс шинэчлэл хийлгvйгээр ноёд, тvшмэдvvдтэй заргалдах нэлээд зоримог хэлбэр байжээ. Ийм хєдєлгєєн их тєлєв амжилт муутай байдаг ба нийгмийг єєрчлєн шинэчилж vл чадах шинжтэй байдаг аж. Дараа нь 1911 онд єрнєсєн Vндэсний эрх чєлєєний хєдєлгєєн байна. Энэ нь нийгмийн ихээхэн єєрчлєлт дагуулж, улмаар 1921 оны хувьсгалд хvргэсэн билээ.
Социалист нийгмийн vед хєдєлгєєн байх ямар нєхцєл бололцоо байгаагvй нь ойлгомжтой. Гэхдээ дээрээс зохион байгуулсан хєдєлгєєн буюу тvvнтэй тєстэй зарим тєрлvvд байсныг нарийвчлан судлууштай. Жишээлбэл, нэгдэлжих хєдєлгєєн, атар газар эзэмших хєдєлгєєн, соёлын довтолгоо гэх мэт. Харин 1990-ээд оноос Монголд хєдєлгєєний цоо шинэ эрин vе эхэлсэн юм. Жишээлбэл, Монголын Ардчилсан холбоо, Ардчилсан Социалист хєдєлгєєн, Шинэ дэвшилт хєдєлгєєн гэх мэт. Эдгээр нь нийгэмд ямар их нєлєє vзvvлж, ямар єєрчлєлт оруулсныг хvн бvр мэдэж байгаа. Эхэндээ хууль бус байсан эдгээр хєдєлгєєнvvдийн тавьсан шаардлагад тухайн vеийн тєр засаг буулт хийж, улмаар асуудлыг албан ёсны хvрээнд хууль ёсны дагуу шийдвэрлэх болсноор тэдний нийгмийн vvрэг дуусгавар болсон юм. Энэ хєдєлгєєнvvд 1990 оны ардчилсан хувьсгалын нийгмийн суурь байлаа.
Асар удалгvй хєдєлгєєнvvд голдуу улс тєрийн нам болон хувирсан бєгєєд тэд нь улс тєрийн намуудын нийгмийн бааз, хєдєлгєх хvч, нєєц хvчин болон хувирсан байдаг. МоАХ зэрэг зарим хєдєлгєєн нийгэмд ихээхэн нэр хvндтэй, нєлєєтэй байсан юм. Тvvний суурин дээр гарч ирсэн улс тєрийн намууд хvч дутахаараа хєдєлгєєнєєс тусламж хvсдэг, эрх мэдэлд очихоороо тэднийгээ умартдаг болсноор хєдєлгєєнvvд нь улс тєрийн єрсєлдєєний талбар болон хувирч байсан vе бий. Энэ байдлаас шалтгаалан хєдєлгєєнvvд нь асар удалгvй нийгмийн зорилтыг биш, улс тєрийн намуудын болон нам дотоодын єрсєлдєєний зэвсэг болсон юм. МоАХ хэмээх асар нэр хvндтэй байсан хєдєлгєєнийг улс тєрийн єрсєлдєєний хэрэгсэл болгосны улмаас нэрийн тєдий зvйл болгосон юм. Магадгvй энэ нь жам ёсны зvйл ч байсан байж болох агаад учир нь хєдєлгєєн єєрийн тавьсан зорилгыг биелvvлэхийн тулд зохион байгуулалтын єєр хэлбэр, жишээлбэл, нам, иргэний нийгмийн байгууллага болон хувирдаг зvй тогтол бусад газарт байдаг аж.
Нейл Смелзер гэгч эрдэмтэн хєдєлгєєний 6 шинжийг тодорхойлж гаргасныг манай байдалтай дvйцvvлэн жишиж vзье.

Бvтцийн таатай байдал
Энд нийгмийн янз бvрийн хєдєлгєєн бий болохыг єдєєгч нийгмийн ерєнхий хvчин зvйлvvд ордог байна. Манайд сvvлийн жилvvдэд бvрэлдэн тогтсон ардчилсан хэмээн бидний нэрлэдэг улс тєрийн тогтолцоо хэлбэрийн хувьд ардчиллын бvхий л шинжийг агуулсан авч функциональ vйл ажиллагаа, эцсийн vр дvнгийн хувьд ардчилсан гэж нэрлэгдэх шинж чанараа гээж, нийгмийн хэрэгцээ шаардлагыг нэгэнт хангаж чадахаа байжээ. Энэхvv тогтолцоог цэвэр европ арга зvйгээр судлан оношлох боломж хомс бєгєєд ямар ч гэсэн энэ тогтолцоо огт буруу, нийгэмд ихээхэн хєнєєлтэйгєєр ажиллаж байгаа нь хэн бvхэнд тодорхой байгаа юм. Энэ нєхцєлд хєдєлгєєн гарах нь жам ёсны хэрэг юм. Vvний тод жишээ бол vvсэн гармагцаа олон нийтийн анхаарлын тєвд орж, улам бvр хvчээ тэлж буй "Эрvvл нийгмийн тєлєє иргэний хєдєлгєєн" болно. Албан ёсны институтууд дотоод зєрчлийнхєє улмаас vндсэн vvргээ биелvvлэх чадвараа алдах тутам олон нийтийн дургvйцэл газар авдаг байна. Vvний улмаас нийгмийн янз бурийн тулгамдсан асуудлуудыг дэвшvvлсэн, шийдвэрлэх гэсэн "Эрс шинэчлэл", "Ахмадын чєлєєт холбоо" зэрэг бусад олон хєдєлгєєн vvссэн нь нийгмийн хямрал ихээхэн гvнзгийрсний илэрхийлэл болно. Нийгмийг хамарсан ядуурал, албан ёсны институтуудын арчаагvй байдал, эрх баригчдын дур зоргийн авир зэрэг нь энэхvv бvтцийн таатай байдлыг хар аяндаа бий болгож байна. Энэ талаар хийсэн иж бvрэн шинжилгээний тоймыг Г.Чулуунбаатар, Д.Ганбат, П.Доржсvрэн, Х.Тэмvvжин, Х.Хулан, мєн миний бие оролцож хийсэн "Монгол улсад ардчиллыг бэхжvvлэх vйл ажиллагааны vндэсний хєтєлбєр" болон "Ардчилсан засаглалын индекс" судалгааны тайлангаас харж болно. Энэ дашрамд энэхvv тєслийг санхvvжvvлсэн НVБХХ, хамтарч ажилласан манай Гадаад Хэргийн Яамны зарим ажилтнуудад талархал илэрхийлэх нь зvйтэй юм.

Бvтцийн зєрчил
Монголын нийгмийн харилцаа, монгол менталитет зэрэг нийгэм соёлын олон хvчин зvйл нь манай ардчилсан тогтолцоог бvтцийн зєрчилд хvргэж байна. Наад зах нь ёс суртахуун, хариуцлагын тогтолцоо оргvй алга байна. Бид хариуцлага гэхээр сахилга бат мэтийн дээш шаталсан бvтцийн зохион байгуулалтыг ойлгодог. Vнэн хэрэг дээрээ хариуцлагын тогтолцоог босоо болон хэвтээ гэж хуваадаг бєгєєд энэ тогтолцоо бvхэлдээ эвдэрсэн нь нийгмийн хямралын vндсэн шалтгаан болно. Мєн эрх зvйт тєр, шударга єрсєлдєєн, иргэдийн бvх талын оролцоо зэрэг нийгмийн тогтолцооны vндсэн хэсгvvд эвдрэлд орсон нь хямралын гол шалтгаан болно. Нийгмийн болон байгалийн баялгийн шударга бус хуваарилалт, баян ядуугийн эрс тэс ялгаа, нийгмийн ялгаварлал, шударга бус байдал ихээхэн газар авч, эрх баригчдын зєрчил туйлдаа хvртэл хурцадсан нь бvтцийн зєрчлийг улам гааруулж, ард тvмний тэсгэл тэвчээрийг алдагдуулж байна. Энэхvv нєхцєл байдал нь эсэргvvцлийн хєдєлгєєнvvд яг одоо, єнєє vед гарах хангалтай бєгєєд хvрэлцээтэй нєхцлийг бvрдvvлж байгаа юм.

Нийтлэг итгэл vнэмшил
Нийгмийн эрхэмлэл, vнэлэмжийн тогтолцоо алдагдсан vед энэ чухал хvчин зvйл ихээхэн удаан бvрэлдэг юм. Монголчууд Френсис Фукуямагийн томъёолсон "нийгмийн капитал" буюу хамтран ажиллах чадвар багатай ард тvмэн бєгєєд нийгмийн бодит харилцааны явцад нийтлэг итгэл vнэмшилтэй болох vйл явц ид явагдаж байна. Учир нь монголын нийгэм бvхэлдээ гаж буюу аноми нийгэм болон хувирсан бєгєєд энэ байдлыг цаашид хадгалах, тэвчих боломж дуусч байгаа нь нийтлэг итгэл vнэмшлийг бий болгож байна. Єнєєгийн тєр засаг ер нь болохоо байжээ гэсэн vзэл бодол улам газар авч, тvvнийг илvv шударга тєр засгаар солих уур амьсгал нийгэмд ноёлох болж байгаа нь бvх тєрлийн судалгаанаас харагдаж байна. Энэхvv нийтлэг итгэл vнэмшлийн vндсэн дээр улс тєрийн хvчний дахин хуваарилалт буюу нийгмийн хувьсгал, хэрэв энэ vгнээс айж байгаа бол нийгмийн эрс шинэчлэл vзэл санааны болон vйлдлийн хувьд бэлэн болоод байна. Єєрєєр хэлбэл vндсэн хєдєлгєєнvvдийн тавьж байгаа шаардлагуудыг єргєн олон тvмэн дэмжих болж байна.

Хурдасгагч хvчин зvйлс
Манайд юу элбэг байна, энэ л байна. Гэхдээ эдгээр нь хєдєлгєєнvvдээс биш, эрх баригчдын алдаанаас буюу эсвэл огт санаандгvй vйл явдлаас эхэлдэг байна. Миний ойлгож байгаагаар улс тєр эдийн засгийн явцуу бvлгvvдийн дотоод зєрчил, тэмцэлдээнээс vvдэх магадлал маш єндєр байна. Улс тєрийн намуудын дампуурал задрал, эрх мэдлийн тєлєє улайрсан тэмцэл зэргийг соёлжсон аргаар шийдвэрлэх боломж хумигдаж байгаа нь хэн бvхэнд тодорхой байна. Ямар ч гэсэн гал гарахад тун ойрхон байгаа.

Дайчлагч бvлэг
Одоо Ж.Батзандан, О.Магнай, С.Ганбаатар, Г.Баасан нарыг мэдэхгvй хvн байхгvй. Мєн А.Баатархуяг, Г.Уянга нарыг олон хvн сайн мэднэ. Боловсрол, мэдлэгтэй, шударга, ардчилсан зарчмыг vнэн голоосоо сахидаг эдгээр сайхан залуучууд манай шинэ vеийн тєлєєлєгчид юм. Хэдхэн жилийн дотор тэд маань хvний хувьд ч, нийгмийн зvтгэлтнийхээ хувьд ч ихээхэн єссєнд би их баяртай байдаг юм. Эхлээд тэд vнэхээр цєєхvvлээ байснаа эдvгээ эгнээ нь ихээхэн єргєжиж, улс орны хэмжээнд ажиллах боломжтой болж байна.
Энэ нь манай залуус єндєг шиг єєгvй, алдаа дутагдалгvй мундаг хvмvvс болчихлоо гэсэн vг хараахан биш юм. Залуугийн євчин, эр зориг, тооцоогvй мєрєєдєл, гэнэн байдал, нийгмээ шинжлэх чадвар, дангаар ажиллах эрмэлзэл гээд олон дутагдал байгааг нуух хэрэг байхгvй юм. Гэхдээ тэдний vйлс зєв учраас асар удалгvй энэ нь гарцаагvй арилна гэдэгт би итгэлтэй байна. АН-ын "Намаа аврах" хєдєлгєєний Ш.Нанжид, Д.Батбаяр, МАХН-ын "Шинэ эргэлт" хєдєлгєєний Цагаанхvv, Жаргалсайхан нарын шижигнэсэн залуучуудын vйл ажиллагааг єнгєц харахад шал ондоо, намын дотоод асуудалд хамаарах мэт боловч зорилго, чиглэмж нь нэг юм. Учир нь МАХН, АН хоёрыг єєрчлєн шинэчилжчадвал нийгмийн шинэчлэлт бэлэн болно гэсэн vг юм. Эд нар одоохондоо юу юугvй нэгдчихгvй авч нийгмийн тvрлэгээр хамтын хvсэл зоригоо ухамсарлаж, хамтран ажиллах нь лавтай. Гаднаас харахад экстремист мэт санагдах "Даяар Монгол" хєдєлгєєнд цєєн зарим хvнийг эс тооцвол Пvрэвсvрэн мэтийн сайхан, єєдрєг, боловсролтой залуус олон бий. Дашрамд дурдахад vндэстэн, угсаатан бол нийгмийн vзэгдэл болохоос, биологийн vзэгдэл огт биш юм. Vvний эсрэгээр нотолсон ямар ч сургааль номлол, ямар ч эрдэмтэн байхгvй юм. Иймээс хятадын эрлийзvvдийг тоолохоос илvv чухал ажил бидэнд хангалттай бий. Ямар ч гэсэн шижигнэсэн сайхан дайчлагч бvлэг бэлэн болсон гэж дvгнэж болно.

Нийгмийн хяналтын vйл явц
Энэ vйл явц нь хєдєлгєєнд эерэг сєрєг хоёр нєлєє vзvvлдэг. Энд арми, цагдаа зэрэг хvчний байгууллагуудын оролцоо ихээхэн vvрэгтэй байдаг. Манай нийгэм жижиг, эрх баригчид ихээхэн зєрчилтэй учраас энэ хvчин зvйлийн нєлєє харьцангуй тєвч шинжтэй байгаа. Иргэний нийгмийн байгууллагуудын дийлэнхи хэсэг, улс тєрийн намуудын шинэчлэгч бvлгvvд, тэр байтугай тєрийн зарим албан хаагчид иргэний хєдєлгєєнvvдтэй хамтран ажиллах болж, энэ нь улам нэюгзгдэж байна. Хєдєлгєєнvvдийн vйл ажиллагаа, шаардлагыг буруушаан vгvйсгэдэг хvчин ихээхэн цєєрч байна. Харин эрх баригчдад vйлчилдэг, тэдэнд худалдагдсан цєєн зарим хvн, бvлэгэсэргvvцэх, хутган vймvvлэх vйл ажиллагаа явуулж, хуурамч хєдєлгєєн мэтийг байгуулж байгаа боловч тэдний энэ арга явуургvй нь дэндvv ойлгомжтой байна. Энэ бvхнээс vзэхэд манай нийгэм эрс шинэчлэлд бэлэн болоод байна. Сvvлийн vеийн vйл явцаас vзэхэд хєдєлгєєнvvд vйл ажиллагаагаа нэгтгэн зохицуулж, хvчээ зангидах талаар бодит алхам хийж эхэлж байгаа нь тэдний хvч боломжийг ихээхэн нэмэгдvvлэх нь гарцаагvй юм. Энэ vйл явц амар хялбар биш нь ойлгомжтой боловч нэгэнт эхэлсэн юмыг зогсоох арга байдаггvй. Манай хєдєлгєєнvvд нийгмийн шинэчлэлд гарцаагvй хvргэх тавилантай бєлгєє. Иймээс миний хувьд Шинэчлэгч хєдєлгєєнvvд нэгдэгтvн, тэгээд мандтугай гэж хэлэх л vлдэж байх шив дээ...

Эх сурвалж: Улс тєрийн сонин/