Р.Мертоны ГАЖУУДЛЫН онолоор монголын нийгмийг шинжихүй /Н.Батзориг/

Өдгөөгөөс 3 жилийн өмнө өөрийн номын багш Г.Түмэннастаар удирдуулсан нэгэн эрдэм шинжилгээний илтгэлийг бичиж байснаа залуу судлаач, оюутнуудад хэрэг болох болов уу гэсэн үүднээс блогтоо нийтэлж байна.
Оршилын орон: Нийгэмд хүмүүсийн үнэт зүйлс, эрхэмлэл, амьдралын зорилго нь хэрэгжихгүй болох, хэрэгжлээ ч гэсэн тухайн нийгэмд хүлээн зөвшөөрөгдөөгүй арга хэрэгслийг ашигладаг болох аваас нийгэмд девиаци /гажуудал/ үүсдэг жамтай. Энэ өвөрмөц онолыг АНУ-ын нэрт социологич Роберт Мертон бүтээж хөгжүүлсэн ба Э.Дюркгеймийн аномийн онолоос эх үүсвэртэй юм.
Нийгмийн микро түвшин болох бие хүн, жижиг бүлгийн хүрээн дэх гажуудалд нийгэм соёлын асуудал гол байр суурийг эзэлдэг. Монголд өрнөсөн өөрчлөлт реформын үйл явцад нийгмийн амьдралын гүнд явагдсан нэг суурь эволюци нь соёлын хүрээнд тохиолдсон билээ. Барууны соёл, үнэт зүйлсийн тогтолцоо шууд биелэлээ олсонгүй, учир нь нийгмийн гишүүдийн материаллаг хэрэгцээгээ хангасан байдал туйлын доогуур байхад оюунлаг үнэт зүйлсийн их цутгалт нь зөрүү үүсгэж аажимдаа хямрал боллоо. Монголын нийгмийн үнэт зүйлс /зорилго/, хэм хэмжээний /арга хэрэгсэл/ тогтолцоо уналтанд өнөөдөр бид гажуудсан /Р.Мертон/, аноми /Э.Дюркгейм/, хаос /Шоу/ нийгэмд аж төрөх болов.
Бие даалтын ажилдаа миний бие Р.Мертоны дасан зохицохуйн 5 хэв маягаар монголын өнөөгийн нийгмийн нөхцөл байдлыг тайлбарлахыг оролдсон ба оролдлого минь амжилттай болсон гэдэгт найдаж байна. Ингээд ажиглаж анзаарсан бяцхан мэдлэгтээ дулдуйдан шинжлэх ухааны бэлэн жор, социологич багшийнхаа бүтээл оюуныг найруулан энэхүү ажлыг гүйцэтгэв.
Р.Мертоны девиацийн онолын тухай: Р.Мертоны социологийн гол судлагдахуун нь нийгэм дэх девиацийн шалтгаан, төрөл хэлбэр, уг сурвалж мөн. Р.Мертоны бүтээсэн олон тооны онолууд дотроос хамгийн түгээмэл, дэлхийд өөрийг нь таниулж чадсан гол тулгуур онол нь Э.Дюркгеймийн аномийн үзлээс эхтэй “гажуудлын онол” юм. Энэ онол бие хүний нийгэмд зохицох үйл явц, бие нийгмийн зөрөлдөөний эх үүсвэр, гэмт зан үйлийн эх үүсвэрийн талаар тодорхой ойлголт өгч байна. Р.Мертон “Нийгмийн онол ба нийгмийн бүтэц” бүтээлдээ нийгмийн туршлагаар эзэмшиж, нийгмийн үнэт зүйлс, нийгмийн хэм хэмжээнд дасан зохицож тэдгээрийг хэрхэн хүлээн авах зан үйлийн 5 хэв шинжийг онцолсон. /Р.Уранбилэг “Эрх зүйн социологи” УБ 2003 158-159-р тал/ 1947 онд энэхүү онолоо бүтээж нийгмийн девиацийг үндсэн 5 хэв маягаар тайлбарлах шинэ, урьд өмнө нь байгаагүй өвөрмөц санааг бий болгосон байна. / Р.Мертон “Социалная структура и аномия” СоцИС 1992 ¹2-4/ Р.Мертоныхоор девиацын гол шалтгаан бол зорилго түүнд хүрэх нийгмээс сайшаадаг арга хэрэгслийн тэнцүү биш боломжоор тайлбарлагдана. Түүний үзэж байгаагаар гажуудал үүсэх гол шалтгаан нь нийгмийн гишүүдийн эрмэлзэл зорилго ба уг зорилгод хүрэхийн тулд ашиглах арга хэрэгслүүдийн зөрчилдөөнд оршиж байна. Нийгэмд дийлэнх нь хүлээн зөвшөөрсөн, зонхиор сайшаагддаг цөөн тооны арга хэрэгсэл байдаг. Үүний зэрэгцээ тодорхой зорилгод хүрэх боломжийн тэгш бус байдалтай холбоотойгоор дийлэнхээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн арга хэрэгслээс өөр гаж байдлаар зорилгодоо хүрэх эрмэлзлийг олон нийтийн дунд бий болгодог. Тийм ч учраас бие хүний зорилго, арга хэрэгслийн хоорондын зөрчилдөөн нийгмийн гажуудлыг бий болгодог гэж үздэг. Аливаа гажуудлын онолын түвшинд нийгмийн хэм хэмжээнээс хазайх хазайлтын байдлаас шалтгаалан эерэг, сөрөг гэж ангилж болох боловч нийгмийн амьдралын практикаас харахад цэвэр эерэг эсвэл цэвэр сөрөг гаж үзэгдэл бараг тохиолддоггүй. /Ш.Оюунханд “Нийгмийн девиаци ба амиа хорлохуй” УБ 2005 30-р тал/ Энэхүү эерэг сөрөг байдал нь харилцан сүлбэлдсэн шинжтэй байдаг бөгөөд энэ талаар өөрийн зорилго болоод арга хэрэгслийн зөрчилдөөний онолын хүрээнд маш оновчтой тайлбарласан байдаг. Нийгэмшилт 2 үндсэн чиглэлээр: нийгэмд ноёрхож буй хэм хэмжээ, соёлын үнэт зүйлсэд харьцах харьцаагаар: нийгмийн зорилгод хүрэх арга хэрэгсэл, аргад харьцах харьцаагаар явагдана. Төсөөлбөл: хүн нийгмийн тодорхой үүргийг тоглож сурах явдал. Хуулийг дуулгавартай сахих хувь хүний дүрд аль эсвэл нийгмийн эсрэг бие хүний дүрд. Р.Мертон дээрх хоёр баримжааг хүлээж байна уу? үгүй юу гэдгээс үл хамаарч зохицлын 5 хэв шинжийг онцолсон байна.

Конформизм: Нийтлэг комформизм нь нийгмийн зорилго болон түүнд хүрэх зүй ёсны арга хэрэгслийг зөвшөөрөхийг шаарддаг. Комформист зан төлөв бүхий хүн нь соёлын зорилго түүнд хүрэх нийгмээс сайшаасан арга хэрэгсэлийг нэгэн адил зөвшөөрдөг. /conformity – аялдан дагах чанар гэсэн утгатай/ Нийгмийн бүлгийн хүлээлт, хэм хэмжээтэй зохицсон зан үйл, тогтсон хандлага, үнэт зүйлс хэм хэмжээ дадлыг эзэмших , өөрийн анхдагч үнэлгээгээ бусдын санаа бодлын нөлөөгөөр өөрчлөх дур сонирхол бүхий байх явдал. Социологич С. Аш “Хувь хүн бүлгээс өөр үзэл баримтлалтай байх явдлыг болиулж харин түүнтэй санал нэгдэх зөвшилцөх явдал” гэж үзсэн бол Р.Мертон бүх нийтийн соёлын үнэт зүйлс, амьдралын зорилгыг бүрэн дүүрэн хүлээн авч түүнчлэн уг зорилгод хүрэх арга хэрэгсэлүүдийг сайшаан дэмжиж, амьдрах үйл ажиллагаандаа ашиглах явдал гэж үзсэн байдаг.
Инноваци: Хоёр дахь хариу үйлчлэлийг шинэчлэл хэмээн нэрлэдэг. Энэ нь тухайн соёлын сайшаагдсан зорилгыг зөвшөөрдөг ч түүнд хүрэх нийгмээс сайшаагдсан арга хэрэглүүрийг үгүйсгэдэг. Инноваци нь шинийг ашиглана. Гэвч баялагт хүрэх хууль бус арга хэрэглүүрийг ашигладаг. Тухайлбал, биеэ үнэлэх, мансууруулах бодис наймаалах, хуурамч чек үйлдэх, хууран мэхлэх, завших, хулгай дээрэм хийх, айлган сүрдүүлэх гэх мэт хууль бус арга хэрэглүүрийг ашигладаг.
Ритуализм: Зан үйлийн ёс хэмээх гуравдахь хариу үйлдэл нь тухайн соёлын зорилгыг үгүйсгэж нийгмээс сайшаасан арга хэрэглүүрийг ашиглахыг зөвшөөрдөг. Өөрөөр хэлбэл нийгмийн зорилгоос хүнийсгэгдсэн бөгөөд түүнд хүрч чадахгүй хэдий ч уг зорилгыг сайшаадаг, уг зорилгод хүрэхэд хэрэглэгддэг институтжлэгдсэн арга хэрэгслүүдийг (эмх цэгц, систем гэх мэт) хүлээн зөвшөөрч дагаж мөрдөх явдал. Мертоныхоор Ритуалистууд нь гаж үзэгдлийн нэгэн хэлбэр бөгөөд үүний жишээ болгон бюрократизмыг нэрлэдэг. /Нейл Смейлзер “Социологи” 94-р тал/
Ретреатизм: Бодит байдлаас зугатах хэмээх нэрлэсэн дөрөвдэхь хариу үйлчлэл нь зорилго болон түүнд хүрэх нийгмээс сайшаасан арга хэрэглүүрээс нэгэн зэрэг татгалзсан тохиолдолд илрэнэ. Үүний жишээ болгон маргиналууд буюу тэнүүлчид, архичид, сэтгэл мэдрэлийн өвчтөн, мансуурагчдыг авч үздэг. Америк болон барууны орнуудад ийм том бүлэг бий болсон байдаг. Ретреатистууд сүүлийн үед маш ихээр бий болж байгаа ба тэд нийгмээс гадуурхагдсан байдаг.
Ребелион: буюу бунт нь соёлын зорилго болон түүнд хүрэх нийгмээс сайшаасан арга хэрэглүүрийг нэгэн зэрэг үгүйсгэдэг. Гэвч тэр хуучин зорилго, арга хэрэглүүрийг шинээр солиход хүрдэг бөгөөд шинэ үзэл суртлыг хөгжүүлдэг. Жишээлбэл: Хувьсгалчид, үндэсний бүлгүүд, бослого хөдөлгөөн зохион байгуулагчид гэх мэт.
Р.Мертоны үзэл баримтлал нь конформизм ба гажуудлыг салангид категори биш нэг жингийн хоёр таваг гэж үздэгээрээ чухал юм. Мөн олон хүний төсөөлдөг шиг гажуудал нь нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн стандартад туйлийн сөрөг байдлаар хандаж харилцааны үр дагавар бус гэдэгт энэ баримтлалд тулгуурласан байдаг. Хулгайч хүн эд материалын хангалуун байдалд хүрэх нийгмээс сайшаасан зорилгоос татгалздаггүй. Ийм зорилгод хулгайч ч албан тушаал амжилттай байгаа хүн ч бахдалтай хандаж болно. Зан үйлийн биелэл болсон хүнд сурталтан нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн ажлын дүрэм журмаас татгалздаггүй ч түүнийг нэг бүрчлэн биелүүлдэг. (Бодитой бус зүйлд хүргэдэг). Гэвч энэ хүмүүст хоёуланд нь гаж зан төлөв илэрч байна.
Р.Мертон “нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн уналт, хямрал, шилжилтийн үетэй холбоотой гаж үзэгдэл ихсэх” нийгмийн аномийн учир шалтгааныг, зорилго түүнд хүрэх арга хэрэгсэлийн боломж хоёрын зөрүүтэй холбон тайлбарлаж байсан билээ. Мөн социологич Т.Парсонс нийгмийн системийн онолдоо үйлдлийн үндсэн элементүүдэд үйлдэгч, зорилго, норматив тохируулга, нөхцөл, арга хэрэгсэл зэргийг хамруулсан билээ. Тэрээр үйлдэгчийн зүгээс өөрийн үйлдлийг нийгмийн ерөнхий үнэт зүйл хэм хэмжээнд баримжаалахуйг “норматив тохируулга” гэж тодорхойлсон юм.Нийгмийн гишүүд ерөнхий үнэт зүйл, хэм хэмжээний хүрээнд арга хэрэгслийн зэрэгцэн оршсон олон хувилбаруудаас сонголт хийдэг гэсэн байна. Харин М.Вебер хүн өөртөө тов тодорхой зорилго тавьж түүндээ хүрэхэд тохиромжтой гэж үзсэн арга хэрэглүүрээ сонгон зорилгодоо яг санаснаар хүрэхийг “ухамсарласан зорилготой үйлдэл” хэмээн нэрлээд түүнийгээ амьдралд түгээмэл байдаг хэв маяг бус зөвхөн санаалаг хэв маяг, бодит байдлыг танин мэдэх хэрэглүүр /“Социологи” эрдэм шинжилгээний бичиг 2001 7-р тал/ хэмээн үзсэн байдаг. Э.Дюркгеймийн хэлсэнчлэн нийгмийн аноми байдал нь “хуучин үнэт зүйлс,хэм хэмжээ нийгмийн харилцаагаа зохицуулж чадахаа больсон үед эсхүл үнэт зүйлс, хэм хэмжээний тогтолцоо оршин байгаа ч түүнийг нийгмийн гишүүдийн зонхилох нь баримтлахгүй, үл хайхрах болсон үед үүсдэг” гэж үзэж байжээ.

Монгол дах бие хүний гажуудлын хэв маягууд

Хүмүүс амьдралын зорилго, түүнийгээ хэрэгжүүлэх арга хэрэгслийг хэрхэн төсөөлөх нь тухайн бие хүний боловсрол, соёлын түвшин, идэвхи чармайлт, амьдралын туршлагаас хамаараад зогсохгүй ниймийн байгуулал, институтийн зорилго, чиг үүрэг, нйигмийн бүлгийн хэрэгцээ сонирхол, нийгмийн хяналтын тогтолцоо хэрхэн зөв төлөвшсөнөөс ихээхэн хамаарна.
Монголын нийгэмд нийгэм тогтвортой байхын хэрээр конформистууд төдий чинээ олон байдаг бол инноваци, ретреатист хүмүүс хэр хэмжээнээсээ хэтэрснийг гэмт хэрэг зөрчил, нийгэмд гарч байгаа сөрөг үзэгдлийн өсөлтөөр төвөггүй нотолж болно. Одоогийн хүмүүсийн амьдралын зорилго, түүнийгээ хэрэгжүүлэх арга хэрэгсэл хэрхэн өөрчлөгдөж буйг 2004 онд явуулсан социологийн судалгаанд тулгуурлан авч үзье. Хүмүүсийн амьдралын зорилго болох үнэт зүйлсийн тоонд мөнгө, сууц, автомашин зэрэг материаллаг зүйлс голлож дараа нь ажил мэргэжил, хайр сэтгэл зэрэг нийгэм соёлын хэрэгцээ орж байна.Гэтэл хөгжингүй орнуудад явуулсан судалгаагаанаас үзэхэд тэр орнуудад эрүүл мэнд, эрдэм боловсрол нь бие хүний үнэт зүйлс болж сайхан амьдралын тухай ойлголт төсөөллийг хэмжих шалгуур болдог ажээ. /Ниймгийн шинэчлэл: Амьдралын хэв маягийн өөрчлөлт УБ 2001 110-р тал/ Монголчуудын үнэлэмж баримжааллын энэ онцлог нь улс орны болон хэрэглээний хөгжил, хүн амын амьжиргааны төвшин доогуур байгаа объектив нөхцөлтэй бас шууд холбоотой юм. Америкчуудын гол үнэт зүйлсэд бизнесийн амжилт, идэвхи, үр ашиг, дэвшил,ШУ-ыг дээдлэх явдал гол байр эзэлдэг бөгөөд элбэг хангалуунд хүрэх нь Америкийн соёлын нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн зорилго юм. Энэ зорилгод хүрэх нийгмийн зөвшөөрөгдсөн буюу институтжсэн арга хэрэглүүрийг сайн боловсрол олж авах, худалдааны эсвэл хуулийн фирмд ажилд орох гэх мэт уламжлалт аргуудаар тухайлан ойлгож болно. Гэвч Америкт ажил хэргийн бодит байдалтай тулгарахад хүн амын дийлэнхийн хувьд нийгмээс сайшаасан арга хэрэглүүрийг ашиглах боломжгүй болох нь тодорхой болдог. Олонхи нь сайн боловсрол олж авахын тулд мөнгө төлж чаддаггүй. /James W. Vаnder Zanden “Sociology” 1996 хуудас 138/ Монголчуудын хувьд ийм байдал сүүлийн үед ихээр ажиглагдах болж нийгэм маань хэвийн биш байдалд орсныг та бүхэн гадарлах байх.
Манайд шилжилтийн эхэн үед хуучин социалист үнэт зүйлс, хэм хэмжээ зохицуулж чадахгүйгээс нийгэмд гажуудал бий болж байсан билээ. Тиймээс ч шинэ үнэт зүйлсүүдийг бүрэлдүүлж шинэ нийгмийн эрэлтээр “Үндсэн хууль” иас эхлээд хууль дүрэм, журмыг бүтээж ирсэн болно. Гэтэл өнөөдөр үнэт зүйлс, хэм хэмжээ оршин байгаа хэдий ч түүнийг нийгмээрээ бид үл хайхарч баримтлахгүйгээр амьдардаг болжээ. Иймээс өнөөгийн нийгэм соёлын өөрчлөлтөөс үүдсэн гажуудал бөгөөд түүний тод илрэл нь нийгмийн гишүүдийн соёлын зорилго, түүндээ хүрэх институтлэгджсэн арга хэрэгсэлийн үл тохиролцоо юм.
Мертоны хэв маягчлалын /Р.Мертон “Социальная структура и аномия” Социс1992 ¹2/дагуу үзвэл хэвийн гэж үзэх зан үйлтэн эрс цөөрсөн бөгөөд хэм хэмжээ сахиж амьдрах нь өөрөө эргээд энэ нийгэмд гаж гэж үнэлэгдэх болтлоо урвуу болж хувирсан байна.
Юуны өмнө ямар аргаар ч хамаагүй мөнгөтэй болъё гэх инноваторууд хийгээд яасан ч яахав хүний амьдралын хэм хэмжээ, жишгийг хөсөр хаясан ретреатистүүд буюу хүнийсэгчдийн нйигэмд байх хэмжээ хүрээнээсээ хальж дэг ёсыг баригсдын жин үлэмж багассан гэж үзэж болно. Гэнэт баяжих, хөлс хүчээ зарахгүйгээр мөнгөжих, амар хялбар амьдрах хандлага бол нийгмийн давхрага бүрнээ илэрч байна. Манай нийгмийн цагаан захтан гэмт хэрэгтнүүд, албан тушаалын гэмт хэрэгтнүүд, авилгачдын тэрбумын луйвраас эхлээд нийгмийн харцангуй доод давхрагынхан болон завсрын бүлгийнхний хүрээнд ч дээрэм тонуул хийх, хүний амь хөнөөх гэх мэт шууд шунахайн сэдэлтэй хийж байгаа гэмт хэрэгүүдээс харж болно. /“ Шинэ толь” сэтгүүл Г.Түмэннаст “Шилжилтийн үеийн гэмт хэргийн өсөлт, цэцэглэлтийн нийгмийн суурь хүчин зүйлс, социологийн эрэл хайгуул” өгүүлэл УБ 2006/
Энэ л хүрээнээс хар тамхи, мансууруулах бодис хэрэглэх, хүний амийг онц хэрцгийгээр, гаж бадлаар хөнөөх, өрх гэр, байгууллагад бүлэглэн халдах, булш ухах гэх мэт онц ноцтой гэмт хэргүүд гарах боллоо.
Конформистууд: Хүн өөртөө зорилго тавьж түүнийгээ нийгмээс хүлээн зөвшөөрөгдсөн арга хэрэглүүрээр хэрэгжүүлэгчид нийгэм тогтвортой(статик), тайван байхын хирээр төдийчинээ олон байдаг бол өнөөгийн монголын тогтворгүй, эмх замбараагүй нийгэмд конформистууд тун бага болсон.
Инноваторууд: Зорилгоо зөвшөөрөгдөөгүй арга хэрэглүүрээр хэрэгжүүлэгчид буюу ямар ч аргаар хамаагүй мөнгөтэй, хөрөнгөтэй болъё гэх хүмүүс эрс нэмэгдлээ. Гудамжны хулгайн хэргээс эхлээд цагаан захтнууд, улс төрийн эрх мэдэлтнүүд хүртэлх л бүхий л гэмт хэрэгтнүүдийг багтаана. Гудамжных нь харьцангуй илэрдэг бол дээшлэх тусам далдшиж байна.Далдшиж буйг мөсөн уултай зүйрлэж болох ба харагдаж байгаа өнгөц хэсэг нь зөвхөн илэрч буй байдал нь гэсэн үг. Мөнгөний төлөө яахаас ч буцахгүй хүмүүс ихээр бий болов. Дээд хэсгийнхэн нь төсвийн мөнгөнөөс завших, үрэгдүүлэх, хууль бусаар наймаа бизнес эрхлэх, төрийн албан хаагчдын ёс зүйг зөрчих зэргээр илэрч байгаа бол доод хэсгийнхэн нь ломбард дээрэмдэх, хулгай хийх, хууран мэхлэх, хууль бусаар алт олборлох(нинжа) зэргээр илэрч байна. Энэ тоо жилээс жилд өсөж одоогоор 100 мянга гаруй нинжа нар гар аргаар алт олборлож байна. Хот суурин газарт үйлдэгдэж байгаа гэмт халдлагын одоогийн хэмжээ олон талаар тооцоолбол бүртгэгдсэн гэмт хэргээс даруй 6 дахин их байгаа нь харагдлаа. /“Социологийн академи” төв “Хот суурин газар дах гэмт хэргийн тархалт, шалтгаан, нөхцөл” судалгааны тайлан/ Нийгмийн үнэт зүйлийн тогтолцоонд /зорилго/ эрс өөрчлөлт орж хүмүүсийн итгэл бишрэл, эрхэмлэл хүндлэлийн дээд идеаль болж байсан бүхэн үнэлэмжээ алдаж нийгмийн түгээмэл зорилго нь мөнгө болов. Үүнийг зөвтгөх үзэл, конформист байдал нэгэнт бий болжээ.
Ритуалистууд: Хүлцэнгүй иргэд, хүнд суртал, авилгал, шудрага бус бүхний өмнө гинжлэгдсэн хэсгийнхэн ихээр бий боллоо. Төрийн албан тушаалтууд авилгалд ихээр өртөж байна. “Авилгалтай тэмцэх үндэсний хөтөлбөрийн хэрэгжилт” мониторингийн судалгаанд оролцогчдын 88.9% нь Монголд авилгал дэлгэрсэн хэмээн хариулжээ. Өөрөөр хэлбэл нийтээрээ авилгал нийгмийн бодит үзэгдэл болж хувирсан гэж үзсэн байна.Авилгал нь цагаан захтны гэмт хэргүүдийн нэг хэлбэр мөн бөгөөд “Trancparency international” байгууллагаас гаргасан дүгнэлтэнд авилгалын индексээрээ дэлхийд 81-рт(авилгалд хамгийн ихээр идэгдсэн Украйн, Сенегал, Мали зэрэг улсуудтай мөр зэрэгцсэн) байна.
Зорилго болох үнэт зүйлсгүй, амьдралдаа урсгалаараа явдаг, нийгмийн хэм хэмжээ, стандартад өөрийгөө нйицүүлэн авч явагсад их хэмжээгээр бий болсон.
Ретретистүүд: Яасан ч яахав гэх, эрүүгийнхэн, архаг архичид, орон гэргүй хүмүүс, биеэ үнэлэгчид, бусад маргинал бүлгийнхэн эрс нэмэгдлээ. Архидан согтуурагчдын байдал нийгмийн нэн тулгамдсан асуудал боллоо. Манай улсын насанд хүрсэн хүн амын 52% архи хэтрүүлэн хэрэглэдэг болох нь судалгаагаар тогтоогдлоо. Архинд донтогсод 120000 хүрсэн тоог саяхан гаргажээ. Нэг хүнд ноогдох архины хэмжээ дэлхийд дунджаар 8-10 литр байдаг бол манайд үүнээс 2 дахин их байна.
Зөвхөн УБ хотод 12000 гаруй биеэ үнэлэгчид тогтмол бие үнэлдэг байна, монголын хэмжээнд 2400 гаруй орох оронгүй хүн тэнүүчилж байгаа ба 10000 гаруй хүүхэд гудамжинд амьдарч байна.Дэлхийн банкны судалгаагаар монгол дах ядуурлын түвшин 41.6% хүрсэн гэсэн баримт бий .3 хүн тутмын нэг нь ядуу байсан бол тун удахгүй 3 хүн тутмын 2 нь ядуу (нэн) болохнээ. Халамжийн, тэтгэврийн, хүүхдийн, шинэ гэр бүл болсны гээд халамжит төрийн өгөөж буяныг хүртэгч ажилгүйчүүдэд гэдсээ илээд хэвтэх сайхан боломжийг төр засаг маань олголоо. Тэдэнд ямар ч амьдралын зорилго болох үнэт зүйлс, хэм хэмжээ байхгүй агаад нийгмээсээ гээгдсэн, хүнийсэгдсний улмаас ирээдүйн төлөө тэмүүлэл үгүй урсгалаараа амьдрах болов. (Эд хөрөнгөтэй болох, амжилтанд хүрэх, шургуу хөдөлмөрлөх эрмэлзэлгүй)
Ребеллион: Хөдөлгөөн, холбоонууд, янз бүрээр хохирогчид нийгэмд бухимдал төрүүлэх болов. Оршин байгаа бүхнийг эрс өөрчлөх хэрэгтэй гэх энэ бүлгийнхэн жин дарах хандлагатай. Иргэдийг хохироосон үйл ажиллагаа явуулсан нь тогтоогдоод байгаа 22 ХЗХ нь нийт 9138 иргэдийг 57.37 тэрбум төгрөгийн хадгаламжийг төлж чадахгүй байгаа нь тогтоогдлоо.(Өнөөдөр сонин 2006.9.18) Нэг хохирсон иргэний цаана 4 хүн байгаа гэж тооцвол 37552 иргэн хууль тогтоомжийн алдаатай бодлогоос болж хохирсон байна. Нийгэмд ноёлох хэмжээнд илт дайсагнасан эрс бүлгүүд(Даяар Монгол, Хөх Монгол, Шудрага иргэдийн фронт) манайд сөрөг соёлын илрэлүүд болон гарч ирлээ. Эдгээр нь нийгэмд эмх замбараагүй байдал бий болгох, төр засгаас биелүүлж үл шаардлага тавих зэрэг иргэний нийгэм дэх ардчилалын үнэ цэнийг алдагдуулж байна. Монголд мөн хийсэн хэргийнхээ төлөө биш хийгээгүй зүйл, бусдын золиос болон ял сонсох, хоригдох явдал газар авсаныг ХЭХорооноос мэдэгдсэн ба ийм 762 иргэн байгаа гэсэн судалгаа гарчээ. Энэ мэт шалтгаанаас үүдэн судлаачдын гаргасан дүгнэлтээр өнөөдөр зөвхөн нийслэлд 4000-6000 хүн амиа хорлох тухай бодлыг өөртөө тээж явдаг гэсэн гайхширмаар үнэлгээ гарчээ.

Дүгнэлтийн орон: Нийгмийн соёлын амин сүнс болсон үнэт зүйлс, хэм хэмжээний тогтолцоо уналтад орж бид улмаар аноми,хаос нийгэмд амьдрах болов. Монголын нийгэмд сүүлийн үед эмх замбараагүй байдал газар авч үүнтэй уялдан бунтууд ихээр бий боллоо. Энэ нь Засгийн газрын болон улс орны төрийн өндөрлөгүүдийн хууль бус үйл ажиллагаа ихэссэнтэй холбоотой байж болох юм. Эндээс үзэхэд сайн сайхан амьдрахад шаардагдах арга хэрэглүүр болох олон чухал үнэт зүйлс манай хүмүүсийн ихэнхид төлөвшиж чадаагүй байгаагийн илрэл гэж үзэж болно. Улс оронд маань урьд өмнө огт байгаагүй шинэ шинэ гаж үзэгдлүүд (биеэ үнэлэх, мансууруулах бодис худалдаалах, хуурамчаар мөнгө үйлдэх г.м) бий болж инноватор, ретретистууд, маргиналууд бүлэг бүлгээрээ үүсч нийгмийн хөгжлийг хойш татсаар байна.
Нийгэмд хүмүүсийн үнэт зүйлс, эрхэмнэл, амьдралын зорилго нь хэрэгжихгүй болох, хэрэгжлээ ч гэсэн тухайн нийгэмд хүлээн зөвшөөрөгдөөгүй арга хэрэгслийг ашигладаг болох аваас нийгэмд гажуудал үүсдэг жамтай. Судалгаанаас үзэхэд өнөөдөр манайд материаллаг нөхцлөө дээшлүүлэх талаар тавьж буй зорилгоо хэрэгжүүлж чадахгүй байгаа хүмүүс дийлэнх олонхи болжээ. Үүнээс болж тэдний дотроос хууль бус аргаар зорилгоо биелүүлэхийг эрмэлзэгчид төрж, улмаар гэмт хэрэг, зөрчил, ёс суртахууны уналт үргэлжилсээр байна.
Нөгөө талаар манай нийгэмд сайн ажиллавал сайхан амьдрах бололцоо буй гэсэн хүмүүс дөнгөж 29.0 хувьтай болсон нь ретуалистууд олширсныг сануулах ба энэ хэмжээ 2000 оноос хойш өнөөг хүртэл төдийлөн нэмэгдэж чадахгүйгээр барахгүй буурах хандлага байгааг анхаарахгүй байж болохгүй. Судалгаанаас үзэхэд хамгийн олон хүн (35.0-40.0%) манай оронд овсгоотой бол хөрөнгөтэй хүмүүст амьдрах боломж илүүтэй байна гэж үзсэн бөгөөд эрх мэдэлтэй, танил талтай хүмүүсийн амьдрах бололцоо тасралтгүй нэмэгдэх (одоо 29.0-30.0%) хандлага ажиглагдаж байна гэж үзсэн байна. Энэ бол хуваарилалтын хүрээнд шудрага зарчим хэрэгжиж чадаагүй, хүн амьдралын зорилгоо нийгмээс зөвшөөрөгдөөгүй аргаар хэрэгжүүлэх боломж газар авч, нийгмийн харилцаанд гажуудал өсч байгааг харуулж буй баримт юм. Зорилго болох үнэт зүйлсээс гадна арга хэрэглүүр болох үнэт зүйлс нь илүү хувьсамтгай байдаг ба сайн сайхан амьдрахад шаардагдах үнэт зүйлс манай хүмүүсийн ихэнхэд төлөвшиж чадаагүй гэж социологич Ц.Пүрэв гуай дүгнэсэн байна. Иймээс шинэ нийгэмд ажиллаж амьдрах хүнийхээ ухамсрыг тухайн нийгмийн зорилгод нийцүүлэн өөрчлөж чадах эсэхээс ардчилалын хувьзаяа хамаарч болох юм.
Нийгмийн сэтгэл зүйд амар хялбар аргаар их ашиг олох, ядрал зүдрэлгүйгээр хөрөнгөжих, гэнэт баяжих гэсэн гаж эрмэлзэл хүчтэй болов. Нийгмийн сэтгэл зүйд байгаа, байж болох олон янзын сонирхолоос хамгийн явцуу атлаа, сөрөг үр дагавар ихтэй нь ийм хүсэл сонирхол бөгөөд түүний цар хүрээ, хэмжээ, үйлчлэл нөлөөг нийгэм дэх гэмт хэргийн өсөлт, хулгай, дээрэм, авилгал зэрэг хууль ёс, ёс суртахууны хэм хэмжээнд харш олон гажуудлаар жишээлж, багцаалж болно гэж бодож байна. Өнөөдөр нийгмийн хяналтын тогтолцоо бүхэлдээ суларсан ба гажуудсан явдал нь девиаци өсөж нийтийг хамарсан хэмжээнд хүрэх шалтгаан болохын сацуу инноваци, ретреатист хэв шинж олон нийтийн дунд гажуудал биш харин хэвийн хэм хэмжээт үзэгдэл мэт сэтгэгдэл төрүүлж байна. /Монголын нийгмийн гажуудал нь олон төрөл, хэв шинжтэй, илэрч буй хэлбэр нь тухайн нөхцөл байдал, нийгмийн аль бүлэг давхрага, нийтлэгийн эрх ашиг, сонирхолыг илэрхийлж байгаа зэргээс шалтгаалаад нэлээд холилдсон шинжтэй учир нэгэн утгатай дүгнэлт өгөхөд хүндрэлтэй байгаа болно.(Ш.Оюунханд)/

Ашигласан материал
Монгол хэл дээр
1. Н.Смейлзер “Социологи” УБ 2001 Орч. Нямдорж
2. Э.Гиддэнс “Социологи” УБ 2007 Орч. Д. Ганхуяг
3. С.Түмэндэлгэр “Нийгмийн ухааны зарим нэр томъёоны тайлбар” УБ 2002
4. Ш.Оюунханд “Нийгмийн девиаци ба амиа хорлохуй” УБ 2005
5. Р. Уранбилэг “эрх зүйн социологи” УБ 2003
6. Нийгмийн шинэчлэл: Амьдралын хэв маягын өөрчлөлт ШУА ФСЭХ УБ 2001
7. “Социологи” эрдэм шинжилгээний сэтгүүл ¹1 ¹2 ¹7
8. Шинэ толь сэтгүүл 2006 он
Гадаад хэл дээр
9. Merton. R. K “The idea of social structure” N. V 1975
10. R.T Shaefer “Sociology” 1995 fifty edition 16-18
11. James W. Zanden “Sociology” 1996 138-139
12. Р.Мертон “Социалная структура и аномия” СоцИс 1992 ¹2 ¹4
13. Р.Мертон “Social theory and social structure” London 1967
Интернет хаягууд
14. www.faculty.rsu.edu/theorists/MERTON
15. www.utexas.edu
16. www.home.comcast.net
17. www.wikipedia.org