Èëòãýëèéí á¿òýö:
Îðøèë
Ñýäâèéí ¿íäýñëýë, øààðäëàãà
Øàëòãààí-íºõöºë áàéäàë
Íèéãìèéí ñºðºã ¿ð äàãàâàð
Äýâø¿¿ëýõ ñàíàà
Ä¿ãíýëò
Àøèãëàñàí ìàòåðèàë
¯íäñýí îéëãîëòóóä: ¯çýë áàðèìòëàë, íàìààñ äàéæèõ ¿éë ÿâö, îëîí íèéòèéí ¿íýëýìæ, óëñ òºðèéí ¿íýò ç¿éë, áîäëîãî áîëîâñðóóëàëò, íàìûí ÷èã áàðèìæàà,
Îðøèë
Ǻâõºí óëñ òºð ñóäëàà÷èä îéëãîæ ÷àäàõ íèéãìèéí àìüäðàëûí íàðèéí òºâºãòýé ¿éë ÿâö ºðíºñººð, ýíä òýíäýýñ ãàð÷ èðýõ ÿíç á¿ðèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéí íºëººãººð óëñ òºðèéí íàìóóä ìýíäýëæ îðøèí òîãòíîäîã ãýñýí á¿äýã áàäàã òºñººëºë æèðèéí èðãýä áóþó îëîí íèéòýä áàéäàã áèç. Íýã ¿ãýýð õýëáýë íàì ãýäýã áîë òîãëîîì áèø, íàìóóä áàéãóóëàãäàõààñ ýõëýýä ººð õîîðîíäîî íýãäýæ íèéëýõ, äàìïóóðàõ, òýäíèé òîî îëîí öººí áàéõ íü õ¿ðòýë õýí íýãíèé õ¿ñýë çîðèãîîñ ¿ë õàìààðäàã íàðèéí ó÷èð øàëòãààíòàé íèéãìèéí ¿çýãäýë õýìýýí îéëãîæ áîëîõ þì.
Ìîíãîëûí òºðä óäààí ç¿òãýñýí õî¸ð íàìààñ ýõëýýä ñ¿¿ëèéí ¿åä øèíýýð ìýíäëýõ óëñ òºðèéí íàì, á¿ëýã, èíñòèòóòóóäûí çàð÷ìûí ººð÷ëºëò, òºëºâøèë õºãæèë íü îëîí óëñûí íàìûí òóðøëàãûí çàìààñ õàçàéñàí, õýò èõ òóéëøèðñàí, àøèã ñîíèðõîëûí çºð÷èëòýé áîëæ ýõýëñýí çýðýã íü íèéãýì áîëîîä óëñ òºðèéí àìüäðàëä àñóóäàë áîëîí ãàð÷ èðæ áàéíà. Èíãýýä ñóäëàà÷ îþóòàí ìèíèé áèå ººðèéí ñóäàëãàà øèíæèëãýý, ¿çýë áîäëîî ìýðãýí áàãøèéí çºâëºñºí ñàíààòàé ñ¿ëýí ýíýõ¿¿ ýðäýì øèíæèëãýýíèé èëòãýëèéã áè÷èæ ã¿éöýòãýâ.
Ñýäâèéí ¿íäýñëýë, øààðäëàãà:
Áèä íàìûí òóõàé îëîí òîäîðõîéëîëòûã ìýäýõ áîëîâ÷ ¿çýë áîäëîîðîî íýãäñýí ãýñýí ¿ãèéã îãòõîí ÷ àíõààð÷ áàéñàíã¿é, çºâõºí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé, çàñãèéí ýðõèéí òºëººõ á¿ëýã ë ãýæ îéëãîæ èðæýý. Óëñ òºðèéí íàì ãýæ Çàñãèéí Ãàçàðò òàâèõ õóóëü ¸ñíû õÿíàëòûã ñîíãóóëèàð äàìæóóëàí îëæ àâàõààð ýðìýëçýæ áóé èíñòèòóöèéã õýëäýã. Õàðèí ìàíàé íàìóóä, íàìûí ýðõ áàðèã÷èä íü ¿¿íèéã àðàé ººðººð òàéëáàðëàäàã. Òýä ñîíãóóëèàð äàìæóóëàí çàñãèéí ýðõèéí òºëºº òýìöäýã áàéãóóëëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëòòàé á¿ëãèéã íàì õýìýýí îéëãîæ çàñâàðëàí òîäîðõîéëæ ýðõ ìýäëèéí òºëºº èëýðõèé òýìöýëäýõ áîëæýý. ×óõàì òèéì ó÷ðààñ àíõ ¿çýë áàðèìòëàë äàãàæ ¿¿ññýí íàìóóä(õºðºíãºòíèé íàì, ìàë÷èí òàðèà÷íû íàì, àæèë÷íû íàì) ààæìààð çîõèîí áàéãóóëàëòòàé, çàñãèéí ýðõèéí òºëºº òýìöýæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí Ẻãíºðºë áîëæ õóâèðñàí þì. Õî¸ð íàìûí þì óó îëîí íàìûí ñèñòåìòýé áîëîõ ýñýõ íü òóõàéí îðîíä ¿éë÷èëæ áóé ñîíãóóëèéí äýã æóðàì, ñîíãóóëèéí õóóëü, ò¿¿íèé õýðýãæèëòýýñ èõýýõýí õýìæýýãýýð õàìààðäàã. Õàðèí “ßëàã÷ á¿õíèéã àâíà” ãýñýí çàð÷èìä òóëãóóðëàí ñîíãóóëèà ÿâóóëäàã îðîíä ë çºâõºí óëñ òºðèéí èéì ñèñòåì íî¸ðõñîí ãàçàðò ë õî¸ð íàì çîíõèëîõ õàíäëàãàòàé áàéäàã àæýý[1].
Áàðóóíû îðíû òóðøëàãààñ õàðàõàä ò¿¿õýí ÿâöààð á¿ðýëäñýí èðãýäèéí èòãýë ¿íýìøèëä ñóóðèëæ àëèâàà íýã óëñ òºðèéí ¿çýë áàðèìòëàë áèé áîëäîã, íàìóóä ¿¿ñäýã àæ. Íàì àíõ ¿¿ññýí ò¿¿õ ÷ èéì. ¯çýë áàðèìòëàë íü èðãýäèéí èòãýë ¿íýìøèë, ñîöèàëü çàí ¿éëýýñ ýõòýé þì. Ãýâ÷ Ìîíãîëä èðãýíèé óëñ òºðèéí ñóóðü ¿íýò ç¿éë á¿ðýëäýýã¿é, ¿çýë áàðèìòëàë õºãæèæ ÷àäñàíã¿é.
Øàëòãààí, íºõöºë áàéäàë:
Ìîíãîëä èðãýíèé óëñ òºðèéí ñóóðü ¿íýò ç¿éë á¿ðýëäýýã¿é, ñîíãîã÷äûí áîëîâñðîë òºëºâøººã¿é, “Ñîíãóóëèéí õóóëü”, “Íàìóóäûí òóõàé õóóëü”(1992, 2005) íü ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é, ä¿ãíýæ õýëáýë “¯çýë áàðèìòëàë” õºãæèæ ÷àäñàíã¿é. ¯¿íèéã äàðààõ øàëòãààíààð òàéëáàðëàæ áîëíî.
Íýãä¿ãýýðò: Ñîöèàëèñò íèéãìèéí ¿åä êîììóíèñò ¿çýë ñóðòëààð íèéãìèéã õÿíàæ, õàâ÷èæ áàéñàí òóë óã ¿ãíýýñ øóóä òàòãàëçàõ íü õàìãèéí õÿëáàð áàéâ. Óëìààð áèä ¿çýë áàðèìòëàëûí õÿìðàëä îðñîí. Àðä÷èëàë ãýäýã ¿ã íü äàíãààðàà áèäíèé ¿çýë áàðèìòëàë, àðä÷èëàëûã õýäýí õ¿í àâ÷èðñàí õ¿ì¿¿ñòýé õîëáîîòîé ãýæ òººðºëäñºí þì. Ãýòýë àëèâàà àðä÷èëñàí èíñòèòóòèéã àæèëëóóëàõ ìîòîð íü ¿çýë áàðèìòëàëòàé èðãýä, òýäíèé èäýâõèòýé îðîëöîî áàéäàã àæ. Ô.Ôóêóÿìà àðä÷èëàëä õºãæëèéí ò¿âøèíãýýñ õàìààðàí íèéòëýã îðøèõ 4 øàò áàéãààã òýìäýãëýæýý[2].
1. ¯çýë ñóðòëûí ò¿âøèíä àðä÷èëñàí èíñòèòóòûí òóõàé, àðä÷èëëûí çºâ áóðóóãèéí òóõàé íîðìàòèâ èòãýë ¿íýìøèë á¿ðýëäýí áèé áîëäîã àæýý. Ýíý ¿åä àðä÷èëàë ãýäýã ¿ã ìîîäîíä îðæ õ¿í á¿ð ¿¿ãýýð áàìáàé õèéæ íýãíèéãýý àðä÷èëñàí áà áóñàä ãýæ ÿëãàäàã áàéíà.
2. Àðä÷èëàë íü èíñòèòóò áàéäëààð á¿ðýëääýã. ¯íäñýí õóóëü, 450 ãàðóé õóóëü, îëîí íàìûí òîãòîëöîî, á¿õ øàòíû ø¿¿õ, 5000 îð÷èì ÒÁÁ çýðãèéã äóðäàæ áîëíî.
3. Èðãýíèé íèéãìèéí ¿å øàò. Ýíý ¿åä òºðººñ òóñäàà èðãýíèé íèéãìèéí á¿òýö á¿ðýëäýæ, èðãýä á¿õ øàòíû áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâöàä íºëººëºõ ÷àäâàðòàé áîëäîã.
4. Àðä÷èëàë íü ãýð á¿ëèéí á¿òýö, øàøèí, ¿íýò ç¿éë, ¸ñ ñóðòàõóóíä íýâ÷èæ ñî¸ëûí àãóóëãàòàé áîëæ áýõýæäýã àæ. Àðãà ç¿éí øèíæòýé ýë àíãèëàëààñ ¿çâýë ìàíàé îðíû õóâüä äºíãºæ 2-ð øàòàíäàà ÿâæ áàéãàà.
Õî¸ðäóãààðò: Íàìóóä ¿çýë áàðèìòëàëàà îíîëûí íîìíîîñ, ýñ áºãººñ îëîí óëñûí õîëáîîíû áàðèìò áè÷ãýýñ õàéæ îëäîã, õóóëäàãò äàðààãèéí àëäàà îðøèíî. Ìàíàé íàìóóäûí ¿çýë áàðèìòëàë òóíõàã òºäèé öààñàí äýýð ë áàéíà. Õàðèí õ¿ì¿¿ñèéí èòãýë ¿íýìøèë, ¿íýò ç¿éë áîëæ ÷àäñàíã¿é. Ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí èðãýäèéí 77% íü ºíººãèéí õî¸ð óëñ òºðèéí õ¿÷èí íèéãìèéí àøèã ñîíèðõîëûã èëýðõèéëæ ÷àäàõã¿é áàéíà ãýæ ¿çñýí þì. Òèéì ÷ ó÷ðààñ íàìûí ãèø¿¿ä ¿çýë áàðèìòëàëûã îéëãîìæã¿é ç¿éë, õýäõýí õ¿íèé ÿðèõ àæèë ãýæ ¿çäýã. Ýíý íü ãèø¿¿äèéí áóðóó áèø, ýõíýýñýý ¿çýë áàðèìòëàëûã ãèø¿¿äèéíõýý àìüäðàë, òóëãàìäàæ áàéãàà àñóóäëààñ áèø çîõèîìëîîð ¿¿ñãýñýíòýé õîëáîîòîé. Ãýòýë ¿çýë áàðèìòëàë àìüäðàëààñ òºðäºã, íèéãýìä áàéãàà òîäîðõîé àñóóäëûã øèéäýõýä ÷èãëýäýã. Èíãýæ àìüäðàëààñ ¿¿ññýí ¿çýë áàðèìòëàëûã ñ¿¿ëä íü ñóäëàà÷èä òóõàéí àñóóäëààð ÿìàð áàéð ñóóðü áàðèìòàëæ áàéãààãààñ íü õàìààð÷ áàðóóíû, ç¿¿íèé ãýæ àíãèëäàã. Èíãýõëýýð Ìîíãîëä ¿çýë áàðèìòëàëã¿é îëîí íàìóóäûã ÷èãëýëýýð íü õóâààõàä èõýýõýí òºâºãòýé þì.
Ãóðàâäóãààðò: Íàìóóä ¿çýë áàðèìòëàëàà áîëîâñðóóëàõäàà ãèø¿¿äýä ýñ áºãººñ íèéãýìä þó ÷óõàë áàéãààã áèø õàðèí àëü íü ìàíàéä áàéõã¿é âý ãýñýí áàéäëààð õàíääàã íü äàðààãèéí àëäàà ìºí. ªíãºðñºí 18 æèëèéí õóãàöààíä áèä ºðíºäèéí îðíóóäûí ¿çýë áàðèìòëàëûã øóóä õóóëáàðëàæ ¿çëýý. Èíãýõäýý ýë îíîë, çàãâàð íü òóõàéí îðíû ò¿¿õ, ñî¸ë, óëñ òºðèéí ñèñòåìèéí á¿òýýãäýõ¿¿í, õºãæëèéí ºíäºð ò¿âøèíýýñ äýâø¿¿ëñýí çîðèëò ãýäãèéã àíçààð÷ áàéñàíã¿é. Ñ¿¿ëèéí òàâàí æèëèéí ñóäàëãààíààñ ¿çâýë íèéãýìä ÿäóóðàë, àðõèäàëò, ¿íèéí ºñºëò, àæèëã¿éäýë, àâèëãûã èðãýä òóëãàìäñàí àñóóäàë ãýæ ¿çñýýð áàéíà[3]. ¯¿íèéã ë áàðüæ àâ÷ ¿çýë áàðèìòëàëàà áîëîâñðóóëâàë èë¿¿ àìüä, áîäèò áàéõ áîëîâ óó. ͺ㺺 òàëààð Ìîíãîëûí íèéãìèéí ÿëãàðàë, ñîöèàëü äàâõðààæèëòàé õîëáîîòîéãîîð èðãýä ººð õîîðîíäîî áîëîâñðîë, îðëîãî, øàøèí, ø¿òëýã, õºäºëìºðººðºº ÿëãàãääàã. ×óõàì ¿¿í äýýð ë òîäîðõîé ¿íý öýíý, çàð÷èì, ÿëãàðàë ¿¿ñíý. ÌÓÈÑ-ûí Ñîöèîëîãèéí òýíõìèéí ñóäàëãàà áîëîí “Ñàíò ìàðàë” ñàíãèéí îëîí óäààãèéí ñóäàëãààãààð óëñ òºðèéí íàìä èòãýõ ÿâäàë, ñàíàë ºãíº ãýñýí õàðèóëòûí õóâü æèë èðýõ òóòàì áóóð÷ áàéãàà ãýñýí ä¿í ìýäýý ãàðàõ áîëñíûã òýìäýãëýæýý. ¯¿íèé ãîë øàëòãààí îíöëîãèéã ñóäëàà÷ îþóòàí áè áýýð íàìûí ¿çýë áàðèìòëàë ãýäýã ÷óõàì ç¿éëòýé õîëáîí òàéëáàðëàæ áàéãàà áà íàìûí ä¿ðýì, ìºðèéí õºòºëáºðòºº ýíý òàëààð òóñãàñàí áàéõûã îãò îëæ ¿çýýã¿é þì. Çàðèì íàì íü ¿çýë áàðèìòëàëûã ÿðüäàã, ä¿ðýì õºòºëáºðò íü òóñãàãäñàí áàéäàã õýäèé ÷ ò¿¿íèéãýý áèåë¿¿ëýõ, õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð äîðâèòîé àæèë õèéñíèéã ìýäýõã¿é þì.
Ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí 64.9% íü ìºðèéí õºòºëáºð õàðæ ººðèéí ñîíãîëòîî õèéíý[4]ãýæ ¿çñýíýýñ ä¿ãíýõýä ¿çýë áàðèìòëàë, ÷èã áàðèìæàà ÿìàð ÷óõàë áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéãàà þì.
Ýõ ñóðâàëæ: Ñîöèîëîãèéí òýíõèìýýñ ÿâóóëñàí “Ìîíãîë óëñûí íèéãýì, óëñ òºðèéí ºíººãèéí áàéäàë” ñýäýâò ñóäàëãàà
Ìàíàé íàìóóä ñîöèàëèñò, ëèáåðèàë, êîíñåðâàòèâ, àíàðõèñò ãýõ ìýòèéí óëñ òºðèéí ÷èãëýëèéí àëü íýã ¿çýë ñàíààã òóíõàãëàäàã áîëîâ÷ ýíýõ¿¿ ¿çýë ñàíààíûõàà ýõ ¿íäýñ, ò¿¿õ, ººð÷ëºëò, ò¿¿íèéãýý Ìîíãîëûí íèéãýìä òîõèðóóëàí áóóëãàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ, ñóðòà÷ëàõ òàëààð çîðèëãî ÷èãëýëòýé ¿éë àæèëëàãàà îãò ÿâóóëæ áàéãààã¿é þì. Íàìóóäûí òóíõàãëàñàí ¿çýë áàðèìòëàë íü óëñ òºðèéí ëîîçîí òºäèé áºãººä íàìóóäûí õóâüä òýð íü õî¸ðäóãààð çýðãèéí à÷ õîëáîãäîëòîé áàéäàã. Ýíý íü íàìóóä ¿çýë ñàíààíû ¿íäñýí óðñãàëóóäûã õ¿ëýýí àâ÷ òóíõàãëààä óäààã¿é áàéãàà, îíîëûí áîëîí ïðàêòèêûí õóâüä ìºí ÷àíàðûã íü á¿ðýí òàíüæ ìýäýýã¿é, ìºí íèéãìèéí ïðàêòèêò õýðýãëýõ òóðøëàãà õîìñ áàéãààòàé õîëáîîòîé[5].
Íèéãìèéí ñºðºã ¿ð äàãàâàð:
Ìîíãîë÷óóä áèä ºíãºðñºí æèë¿¿äýä ÿìàð íàìûã ýñ ¿çëýý. Ìîðãèéí øèðýýí äýýð çàäëàí õèéëãýñýí, ýñâýë á¿ð îðøóóë÷èõààä áàéõàä áîñîîä èðäýã òîì íàìóóäààñ/ÌÀÕÍ, ÌÊÍ/ ýõëýýä õî¸ð ãóðâàí íàéçûí/¯ØÍ, ÈÇÍ/, íýã êîìïàíèéí/ÁÍÍ, ÝÎÍ/, òýð ÷ á¿¿ õýë, ãàíö õ¿íèé/ÀÒÍ, ̯ÝÍÍ/, ñ¿¿ëäýý Èíòåðïîëîîð ýðýí ñóðâàëæèëñàí ãýýä åñºí øèäèéí íàìûã ¿çýæ ºíãºð¿¿ëëýý. Îлон нам үүсч байгуулагдсан, тарсан татан буугдсан, эвссэн нэгдсэн, өдгөө ч энэ процесс дуусаагүй цаашид ч үргэлжлэх болно. Ялангуяа сонгуулийн өмнөхөн энэ процесс илт сэргэж намуудын ялгарал идэвхжиж байгаа. Гэхдээ 2004 оны сонгуулийг болтол Монгол дахь улстөрийн намуудыг хоёрхон туйлд л хувааж болохоор байлаа. Энэ нь МАХН ба Ардчилсан хүчин гэсэн хоёр тал бөгөөд сонгогчид энэ хоёр талд хуваагдан санал өгдөг, үзэл бодлоо илэрхийлдэг байсан гэж болно. 2004 оноос хойш сонгогчид илэрхий будилах болж өөрийгөө чухам аль намыг дэмжээд байгаа ямар үзэл бодолтой хүн бэ гэдгээ ойлгохоо больжээ. Намуудын үзэл баримтлал гэх зүйл сонгогчдын хувьд хэзээ ч сонирхолтой зүйл байгаагүй бөгөөд энэ нь зөвхөн улстөр судлаачдын л сонирхдог зүйл байсан. Одоо бол үүнийг улстөрчид ч өөрсдөө төдийлөн сайн ялгаж ойлгохоо больж.
ªíººäðèéí õÿìðàëûí ãîë øàëòãààí áîë íàìóóä ¿çýë áàðèìòëàëã¿é áîëñîí ÿâäàë þì. Òèéì ó÷ðààñ óëñ òºðèéí ñèñòåì äýõ íàìóóäûí áàéð íü ñîëèãäñîí ÷ èæèë ñºðºã ¿ð äàãàâðûã àâ÷èð÷ áàéíà[6].
· Òîäîðõîé ¿íý öýíý, èòãýë ¿íýìøèë, áàéð ñóóðüã¿é ó÷ðààñ ýðõ ìýäýëä îéðõîí õýñýã íü îëèãàðõ áîëæ õóâèðàõàä àìàðõàí àæýý. Èðãýäèéí 90 ãàðóé õóâü íü íàìóóä àâèëãàëä àâòàãäñàí, íàìûí ãîë äóòàãäëûã õàðèóöëàãàã¿é ãýæ îíöîëæ áàéíà.
· Íàìûí óäèðäëàãà îëîí íèéòýýñýý òàñðàõäàà àìàðõàí áàéíà. Æèðèéí ãèø¿¿ä ÷ óäèðäëàãàòàé ¿çýë áàðèìòëàëûí àìüä õîëáîî ¿ã¿é ó÷èð áàéíãà òýäíèé àðààñ çóóðàëäàõ ñîíèðõîëã¿é, òýð õýðýýðýý äàðãà íàð õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýãã¿é. Íàìûí ãèø¿¿ä äýìæèã÷èä íàì íü øóäàðãà, èë òîä ¿éë÷èëæ ÷àääàã ãýæ 18-26% íü õàðèóëñàí áàéíà.
· ¯çýë áàðèìòëàëã¿é ó÷ðààñ áîäëîãî òîäîðõîéã¿é áàéíà. Òóëãàðñàí àñóóäëûã õýðõýí òîìú¸îëîõ, áîäëîãûí õóâèëáàð äýâø¿¿ëýõ, øèéäýë õààíà õ¿ðýõ, ººð õîîðîíä íü õýðõýí ÿàæ çàíãèäàõ íü òîäîðõîéã¿é, íóòàã íóãà, àõ ä¿¿, íàéç íºõºä, àâëèãà, àøèã ñîíèðõëûã äàãàñàí çýðëýã ºðñºë人í ë íèéãìèéí õºãæëèéí ÷ºäºð òóøàà áîëæ áàéíà. Ñóäàëãààãààð “íàìóóäûã äýìæèõã¿é” ãýæ õàðèóëàõ áàéäëûí õóâü ºññººð áàéíà.
· Óëñ òºðèéí òîäîðõîé ¿íýò ç¿éë á¿ðýëäýæ ÷àäàõã¿é áàéãààãààñ íàìóóä ººð õîîðîíäîî ÿëãàðàõã¿é, ñîíãîã÷èä ÷ ¿çýë áàðèìòëàë äàãàæ ñàíàë ºã÷ õýâøèõã¿é áàéíà. Ýíý íü èðãýäèéí ñîíãóóëèéí áîëîâñðîëûã òºëºâø¿¿ëýõã¿é áàéíà ãýñýí ¿ã þì. ͺ㺺 òàëààñ ñîíãóóëèéí ìàæîðèòàð òîãòîëöîî, óëñ òºðèéí õ¿÷í¿¿äèéí õ¿÷íèé õàðüöàà ÷ ãýñýí ¿çýë áàðèìòëàë òºëºâøèõºä ñààä áîëñíûã äóðäàõ ¸ñòîé.
Äýâø¿¿ëýõ õýäýí ñàíàà:
Ìîíãîë äàõ íàìóóäàä ¿çýë áàðèìòëàë àëãà áàéíà. Áàéãàà õýäýí íàìûíõ íü ¿çýë áàðèìòëàë íü òóíõàã òºäèé áàéãàà áîëîõîîð õàìãèéí ãîë íü
1. Íàìóóäàä ¿çýë áàðèìòëàë áèé áîëãîõ, õºãæ¿¿ëýõ, ñîíãîã÷äûã áàðèìòëàë äàãàæ ñàíàë ºãäºã áîëãîõ øààðäëàãàòàé.
2. ̺í òºëººëëèéí àðä÷èëàëûí ãîë õ¿÷ íàìûí íýð õ¿íäèéã ñýðãýýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
Èíãýõèéí òóëä:
Øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöàä èðãýäèéí îðîëöîîã äýýøë¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéíà.
¯çýë áàðèìòëàëã¿é ó÷ðààñ áîäëîãî òîäîðõîéã¿é áàéíà. Èéìýýñ ¿¿íèéã áèé áîëãîæ áîäëîãî, çîðèëòîî íàìóóä òîäîðõîéëîõ, ÷èãëýëýý ãàðãàõ íü ÷óõàë áàéíà.
Îëîí íèéò óëñ òºðèéí íàìóóäààñ äàéæèæ áàéíà. (Ñîíãîã÷äûí 40-45% íü èòãýë äààõ óëñ òºðèéí õ¿÷íèéã ýðæ õàéæ ñàíàëàà ºãºõººð õ¿ëýýæ áàéíà.) Èéìýýñ ñîíãóóëèéí ïðîïîðöèîíàëü ñèñòåìèéã äàðóé ñîíãîí õóóëü÷ëàõ õýðýãòýé áàéíà.
“Íàìóóäûí òóõàé” áîëîí “Ñîíãóóëéèí õóóëèéã” Ìîíãîëûí íèéãìèéí îíöëîãèéã õàðãàëçàí ººð÷èëæ, íàìûí äîòîîä àðä÷èëëûí õýì õýìæýýã äàðóé õóóëü÷ëàí òîãòîîõ øààðäëàãàòàé.
Íàìóóä áàéãóóëàãäàõäàà áîëîí õºãæèõ ÿâöäàà ¿çýë áàðèìòëàëûã ä¿ðýìäýý õóóëü÷ëàí òîãòîîæ íàðèéí ÷àíàä äàãàæ ìºðäºõ õýðýãòýé áàéãàà þì.
Ä¿ãíýëò:
Àðä÷èëñàí íèéãýìä òºðèéã ò¿ëõýæ, íàìûã òàòäàã. ßàãààä ãýâýë íàìààð äàìæóóëæ îëîí íèéò òºëººëëèéíõºº àðä÷èëëûã õºãæ¿¿ëæ áàéíà. Íàì áîë àëü íýã òºðèéí áàéãóóëñàí ç¿éë áèø, õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäîî ÿðèëöàæ ¿çýë áàðèìòëàë äàãàæ áèé áîëäîã çîõèîí áàéãóóëàëò þì. Ìîíãîëûí óëñ òºðèéí àìüäðàëä íàìóóä íü ¿çýë áàðèìòëàëûí ëèáåðèàëü áàéäàëã¿é áàéãàà íü õàìãèéí àþóëòàé, íàìààñ äàæèæ õºíäèéð÷ áóé íü á¿ð èõ õîð õºíººëòýé. ¯¿íýýñ ¿¿äýí îëîí ñºðºã ¿ð äàãàâàð, òîäîðõîéã¿é áàéäàë áèé áîëæ, îäîî ñîíãîã÷äûí äóíä ÿëãàðàë ÿâàãäàæ íàìóóäààñ äàéæèæ ýõýëëýý.
- Сонгогчдын идэвх буурсан. Сонгогчдын идэвх сүүлийн жилүүдэд тогтмол буурч байгаа. Энэ нь шинжилгээний бүхий л түвшинд батлагдаж байгаа. Ирэх УИХ-ын сонгуульд оролцоно гэсэн байр суурьтай хүмүүсийн тоо ч 66-68 орчим хувьтай байна.
- Намууд сонгогчдын дэмжлэгийг алдсан. 2004 оны УИХ-ын сонгууль бол өрсөлдсөн гол хоёр хүчний аль нь ч олонх болж чадаагүй анхны сонгууль болсон. Энэ нь л гэхэд намууд сонгогчдынхоо дэмжлэгийг алдсаны баталгаа болно. Сонгуулиас сонгуульд энэ хоёр намын авсан саналын хувь нийлбэрээрээ буурсаар áàéãàà þì.
- МАХН 161300 гишүүнтэй, АН бас 150000 гишүүнтэй хэмээн гишүүнчлэлээрээ өрсөлддөг боловч гишүүдийнх нь яс тоо илэрхий цөөрсөн.
- Сонгуулиас сонгуульд намын фон сонгуульд нөлөөлөх гол хүчин зүйл биш болж байна. Хувь хүний хүчин зүйл нэмэгдсээр байгаа юм. 2000 оны сонгуульд ганцхан бие даагч ялалт байгуулж байсан бол 2004 онд гурван бие даагч ялалт байгууллаа. Энэ нь цаашид нэмэгдэх хандлагатай гэж таамаглаж байна.
- ¯çýë ñàíàà, ¿çýë áàðèìòëàë, òºëºâëºãººãººðºº íàìóóä ºðñºëäºõ ¸ñòîé àòàë õºðºí㺠ìºíãº, ïîïóëèñò àìëàëòààð ºðñºëäºõ áîëñîí íü íàìóóäûí àðä÷èëñàí øèíæèéã àðèëãàæ áàéíà. ¯¿íýýñ ¿¿äýí óëñ òºðèéí áîäëîãî çîðèëãî ÷èãëýëã¿é, ñèñòåìã¿é áîëæ, ¿íäýñíèé øèíæýý àëäàæ, ãýíýòèéí, øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýë òîîöîîã¿é øèéäâýð ãàðãàõ íü ò¿ãýýìýë áîëîâ.
Àøèãëàñàí ìàòåðèàë:
- Àíòîíè Ãèääåíñ “Ñîöèîëîãè” ÓÁ 2006 îí
- Ch.Tamir “Political paper” UB 2006 years
- Ô.Ôóêóÿìà “Òºðèéã áýõæ¿¿ëýõ íü” ÓÁ 2007 Îð÷:
- Ä.Áîëä-Ýðäýíý “Óëñ òºðèéí íàìóóäûí ¿¿ñýë, òºëºâøèë, õºãæëèéí àñóóäëóóä” ÓÁ 2002 îí
- Ö. Áîëä íèéòëýë¿¿ä www.forum.mn
- Øèíý áîäëîãî õ¿ðýýëýíãèéí ñóäàëãààíû ìàòåðèàëóóä
- Ñîöèîëîãèéí òýíõìèéí ñóäàëãààíóóä
- “Ñàíò ìàðàë ñàí”-èéí ñóäàëãààíû ìàòåðèàë
- “Öàã òºð” 7 õîíîã òóòìûí ñýòã¿¿ë 2007/06 ¹01
- “Öàã òºð” 7 õîíîã òóòìûí ñýòã¿¿ë 2007/11/20
- ÓÒÁÀ “Óëñ òºðèéí øèíæëýõ óõààí”
- www.ulstur.mn
- ªäðèéí ñîíèí 2006/06/09-íèé äóãààð
- Ñîöèîëîãè ñýòã¿¿ë ¹6
No comments:
Post a Comment