СОЦИОЛОГИ ШИНЖЛЭХ УХААН БОЛОХ НЬ

Социологи ( лат. socius — нийгэм; .греч. Λόγος-сургааль) — гэдэг нь нийгэм, түүний бүрдэл хэсэг, үйл ажиллагаа, хөгжлийн үе шат, нийгмийн хэм хэмжээ, харилцаа, нийтлэгийн тухай шинжлэх ухаан мөн. Социологи хэмээх нэр томъёог 1839 онд О.Конт гаргасан байна.

Энтони Гидденс –ийн үзэж буйгаар социологи хэмээгч нь “хүний нийгмийн амьдралыг судлах, бүлэг, нийгмийг судлах ”явдлуудыг хэлнэ[1]. Харин судлаач Ядов В. А тодорхойлсноор бол социологи нь нийгмийн үйл ажиллагаа, хүмүүсийн хоорондын харилцааны тухай шинжлэх ухаан мөн.

Бидний туршлагаар нотлогдох нийгмийн амьдрал, түүний мөн чанар нь социологийн ухааны судлах зүйл мөн.
Социологийн ухаан нь нийгмийн амьдралыг өнгөрсөн, одоо, ирээдүй гэсэн гурван цагийн хэлхээнд хөгжил, хөдөлгөөний зүй тогтолд захируулан судладаг ухаан болно. Энэ шинжлэх ухаан сүүлийн хоёр зууны туршид ихээхэн эрчтэйгээр хөгжиж байна. Өнөөдөр бидний хүрээлэн буй нийгмийн ертөнц өнгөрсөн цаг үеийн нийгмээс олон шинж байдлаар ялгамж бүхий байна. Харин үүнийг судлах нь социологийн ухааны танин мэдэхүйн үүрэг мөн. Социологийн ухааны үндсэн зорилго нь нийгмийн харилцааны бүтцийг задлан шинжилж, тухайн тохиолдол бүр дээр case study (тухайн тохиолдолыг судлах гэсэн үг., орчуулагчийн тайлал) хийх явдал юм. Өөрөөр хэлбэл хүний үйл байдлын олон янз илрэл, түүний нийгмийн ая тал, мөн чанарыг судлах нь социологийн ухааны судлах зүйл болно. Гэвч социологийн ухаан сэтгэлгээний анхдагч субстанциа (үүсгэл хэмээх үг, орчуулагчийн тайлал) эртний Грекийн нийгмийн үеэс үндэсжүүлсэн байдаг. Тухайлан хэлбэл Платон (Plato), Аристотель (Aristoteli) нар өөрсдийн бүтээлүүддээ нийгэм гэж юу болох, хүний мөн чанартай хэрхэн зохилдох хийгээд нийгэм, төр улс хэрхэн төгс хэлбэрт шилжих мэтийн үнэлэмжийн шинжтэй асуудлыг хөндөж гаргасан байдаг. Мөн Аристотель эрхэм эртний 158 полис (хот-улс хэмээх үг., орчуулагчийн тайлал) –ыг судлаад засаглал, нийгмийн зургаан үндсэн хэлбэр байдгийг гаргахын ялдар полити (иргэнд суурилсан нийгэм хэмээх үг., орчуулагчийн тайлал) нийгэм хамгийн зохистой гэсэн үзлийг дэвшүүлжээ[2].
Уг шинжлэх ухааныг олон хандлага, үзэл санааны (мультипарадигматизм) үүднээс судлах нь нийгмийн плюраль (олон талт байдал хэмээх үг., орчуулагчийн тайлал) шинжийг бодит үзэгдэл болгох давуу талтай. Өөрөөр хэлбэл нийгмийн үзэгдэл, үйл явцад догмчилсон байдлаар хандах шаардлагаггүй гэсэн үг юм[3].

Агуулга
1 Социологийн ангилал
2 Нийгэм хэмээх ойлголт
3 Нийгмийн бодит байдал, нийгмийн орон зайн тухай ойлголт
5 Позитивизмын хүрээн дахь социологи
6 Макросоциологи
7 Микросоциологи
8 Социологийн аргууд
9 Социологийн бүтээлүүд
9.1 Орчуулгын
9.2 Орос хэл дээрх
10.2.2 Нийгэмлэг, холбоод
10.2.3 Мэргэжлийн сэтгүүлүүд
11 Социологийн урсгал, чиглэлүүд
12 Мөн тэнд
12.1 Холбогдох судлагдахуунууд
12.2 Голлох ойлголтууд

Социологийн ангилал
Онолын социологи — онолын мэдлэг олж авахад чиглэгдсэн нийгмийн объектив шинжлэх ухааны харилцаан дээр суурилсан социологи мөн[5]. Нийгмийн үзэгдэл, хүмүүсийн үйл байдлыг тайлбарлан таниулахад ихээхэн шаардлагатай. Эмпирик социологийн мэдээ баримт хангалттай биш бол онолын социологи баталгаатай байж чаддаггүй болно.

Эмпирик социологи — социологийн анхдагч мэдээллийг боловсруулахад арга зүйн болон техникийн иж бүрдэл судалгааны барил ашиглахыг хэлнэ. Эмпирик социологийг зарим тохиолдолд социографи буюу хавсраг социологи гэж нэрийдэх явдал байдаг. Энэ ухааны үндсэн үүрэг нь нийгмийн бодол санаа, олон янз үйл явцыг судлахын сац нийгмийн амьдралыг тал бүрээс нь бичиглэн тоочих явдал мөн. Онолын болон эмпирик социологи нь харилцан нэг нэгнээ нөхөж байдаг ухаанууд болно.

Макро төвшин — нийгмийн хөгжлийн тулгуур үзэл баримтлал ( Макса Вебер-ын либериаль хөгжлийн үзэр баримтлал).

Салбарын социологи — дундаж төвшин. Улс төр, соёл, бие хүний социологи, нийгмийн харилцааны социологи, анагаах ухаан, залуучууд, гэр бүлийн социологи.

Хавсарга социологи — доод төвшин. Өнөөгийн нийгэм, нийгмийн харилцаа, мэдээлэл олж авах боловсруулах.

Нийгэм хэмээх ойлголт
Нийгэм гэдэг нь байгаль, дэлхийгээс эх авч, материаллаг мөн чанарыг гол болгох байнгын хувирал бүхий динамик систем мөн.

Нийгмийн бодит байдал, нийгмийн орон зайн тухай ойлголт
Нийгмийн бодит байдал гэдэг нь тодорхой цаг хугацаан дахь нийгмийн байр сууриудын хоорондын хамаарал, холбоог төлөөлж байх орон зай-цаг хугацааны бүтэц мөн. Харин нийгмийн орон зай гэдэг нь нийгмийн бодит байдлыг тодорхойлоход ашиглагдах илүү өргөн цараатай ойлголт болно. Ихэнхи социологчид түүнийг нийгмийн харилцаа, холбооны биежилт хэмээн тодорхойлсон байдаг. Тухайлбал, Пьер Бурдье нийгмийн орон зай гэдэг нь хүмүүст тодорхой нөлөө үзүүлж байх нийгмийн байр сууриудын системчлэгдсэн харилцаа, холбоо мөн гэж үзжээ. Пётр Штомпка нийгмийн орон зай гэдгийг тодорхой цаг хугацаан дахь үйл явдлуудын хэлхээ мөн гэж сургажээ. 

М.Фуко сахилга баттай орон зайн үзэл баримтлалыг бий болгосон: нийгмийн орон зайг зохион байгуулах арга хэрэгсэл нь нийгмийн хяналт, засаглалын хэлбэрийг тогтоох явдал мөн гэжээ.

Ю.Лотман нийгмийн орон зайг дотоод болон гадаад гэж хоёр ангилсан. Энэ бол семиотик үйл явц мөн. Дотоод орон зай дэг журамтай, зохион байгуулалт бүхий ач холбогдолтой бол харин гадаад орон зай нь эсрэг шинжтэй байдаг. Орон зайн хил зааг нь бэлгэдлийн чанартай бөгөөд хэл, мэдлэг, ёс зүй дээр суурилж биелэлээ олдог аж.

И.Гофман микро нийгмийн орон зайг шижилж үзэхийн сац түүнийгээ хэм хэмжээнд зохицолдох захын, суурь гэж хоёр ангилсан байна.

Социологи олон прадигмт шинжлэх ухаан болох нь
Парадигм — социологийн зарчим, онол-арга зүйн үндэс. Ихэнхи прадигмыг нийгмийн бодит байдлын мөн чанарын тухай олон янзын төсөөлөл дээр суурилсан макро болон микросоциологи гэсэн хоёр чиглэлд ангилдаг болно.

Микро- (субъект)
Макро- (объект)
1.Нийгмийн бодит байдлын тухай ойлголт
Хувь үзэл санааны (номинализм) Микро- (субъект)
Хувь үзэл санаанаас ангид (реализм) Макро- (объект)
2. Амьдралын материаллаг болон бэлэг тэмдэгийн ач холбогдол
Идеалист ойлголт Микро- (субъект)
Материалист ойлголт Макро- (объект)
3. Гадаад болон дотоод хүчин зүйлсийн ач холбогдол
Дотоод хүчин зүйлс (үйлдэл) Микро- (субъект)
Гадаад хүчин зүйлс (бүтэц) Макро- (объект)
4. Зонхилогч аргууд
Дотоод хүчин зүйлс (үйлдэл) Микро- (субъект)
Гадаад хүчин зүйлс (бүтэц) Макро- (объект)
5. Хувь хүний эрх чөлөөний төвшин
Индивидуализм (эрх чөлөө) Микро- (субъект)
Детерминизм (нөхцөл байдлаас хамаарах) Макро- (объект)

Позитивизмийн хүрээн дэх социологи
Позитивизмын арга зүйн үүднээс авч үзвэл социологи нь байгалийн ухаан болно. Эмпиризм болон шинжлэх ухааны аргууд дээр тулгуурлаж, социологийн судалгааг үндэслэх хэрэгтэй гэж үзэхийн ялдар цорын ганц үнэн мэдлэгийг бататгах аргаар олж авсан шинжлэх ухааны мэдлэг мөн гэж сургаж байв.

«Бидний гол зорилго бол-шинжлэх ухааны рационализмыг өргөжүүлэхийн ялдар түүнийг хүний үйл байдалд тохируулан хэрэглэх явдал юм.... Өнөө бидний позитивизм хэмээх нэрлэх зүйл бол рационализмын үр хөврөл төдийгөөс өөр юу ч биш болно.»

Эмиль Дюркгейм, «Социологи аргуудын дүрэм» (1895).
Контын эх тайлбарт “позитивизм” гэдгийг физик болон хүний бодит байдлын хууль зүй тогтлыг нээн илэрүүлэхэд шинжлэх ухааны арга зүйг хэрэглэх явдал мөн гэсэн бол социологи гэдэг нь аливаа нийгмийг төгс байдлаар хөгжүүлэх арга замын тухай шинжлэх ухаан гэсэн байна.

Францын социологч Луис Вокант Дюркгеймын, логикийн, инструменталь гэсэн позитивизмийг гурван чиглэлийг гаргаж ирсэн байдаг. Хэдийгээр Дюркгейм эрхэм Контын философийг ихээр шүүмжилсэн боловч түүний аргыг төгөлдөржүүлж чадсан байна. Нийгмийн тухай шинжлэх ухаан нь байгалийн ухааны логик үргэлжлэл бөгөөд өөрийн обьектив, рационалист, шалтгаант байдлаа бүрэн хадгалж үлдэх ёстой гэж Дюркгейм эрхэм үзжээ. Тэрээр социологийн ухааны хүрээнд обьектив нийгмийн баримтын онолыг гаргасан байна.
Өнөөдөр дэлхий дахинаа инструменталь позитивизмийн урсгал чиглэл хүчтэй хөгжиж байгаа бөгөөд энэхүү урсгал чиглэл нь агуулага, хэлбэрийн хувьд тоон судалгааны онолтой бүрэн нийцэж байна. Энэхүү урсгалыг Поль Лазерсфельд болон Роберта Мертон нар хүчтэй хөгжүүлж байгаа билээ. Түүний мезо онол нь социологийн ухаанд ихээхэн нөлөөлсөн байна.

Макросоциологи
Макро социологийн ухаанд гол нь, хувь хүний эрх чөлөө нийгмийн бодит байдалд хэрхэн нийцэж байна вэ гэдгийг гаргах явдал мөн.
Үндсэн үзэл баримтлалууд: Эмиль Дюркгейм (Бүтцийн функционализм), Т. Парсонс (Бүтцийн функционализм), К. Маркс (Нийгмийн мөргөлдөөний онол), Н. Луман (Нийгмийн системийн онол), К. Леви-Стросс, М. Фуко (Структурализм), Р. Дарендорф (системийн мөргөлдөөн).
Макро социологийн хандлагад нийгмийн өөрчлөлтийн онолыг дэвшил хөгжлийн онол гэж үзэх ба үүнд Питирима Сорокин нийгэм, соёлын онол, бифуркации онолууд багтдаг байна.
Макро социологийн ухаанд ч нэгэн адил нийгмийн бүтцийг авч үздэг байна. Нийгмийн бүтцийн онолын үндсэн ойлголтууд:

Нийгмийн тэгш бус байдал
Бие хүний.
Боломжийн тэгш бус байдал.
Нөөцийн тэгш бус байдал.
Үр дүнгийн тэгш бус байдал.
Нийгмийн статус. Хувь хүний бус хүмүүсээс ялгарах байдлыг хэлнэ.
Нийгмийн давхарга. Нийгмийн тэгш бус байдлыг үндэс болох нийгмийн адил статус бүхий хувь хүмүүсийн нэгдэл мөн.
Нийгмийн институт. Нийгмийн олон янзын давхаргуудын харилцааг зохицуулах дүрэм, журамын цогц мөн.
Нийгмийн бүтэц. Нийгмийн институтаар зохицуулагдах нийгмийн давхаргуудын хоорондын тогтвортой харилцаа мөн.
Макро социологи нийгмийг бүхэллэг зүйл хэмээн сургаж, түүнийг эдийн засгийн, улс төрийн, шажин, гэр бүлийн гэх мэт дэд хэсгүүдэд хуваан авч үздэг болно. Нийгэм, түүний бүтэц хэрхэн хувирч өөрчлөгдөж буй болон нэгдэх, нэгдлээс зугтаахад юу нөлөөлж байна вэ гэсэн асуултуудыг голлон гаргаж ирдэг байна.

Микросоциологи
Микро социологийн ухаанд хэрэв хувь хүн бүр эрх чөлөө эдлэх ёстой юм бол хүмүүсийн хоорондын харилцааны практик илэрхийлэл болсон нийгэмд хүний эрх чөлөөг хэрхэн үзэх ёстой вэ гэсэн асуулт байнга гарч ирдэг байна.
Онолыг боловсруулалцсан хүмүүс : Макс Вебер (ойлгогч социологи), Д. Хоманс, П. Блау (Теория социального обмена), Д. Г. Мид (Интеракционизм), А. Щюц (нийгмийн феноменологи), Г. Гарфинкель (этно арга зүй) нар юм.
Микро социологийн хандлага нь М. Веберын үзэл санаан дээр тулгуурладаг. 

Социологийн ном, зохиолууд
Орчуулагын
Смелзер, Нейл Социологи. http://www.scepsis.ru/library/id_580.html
Дюркгейм, Эмиль Социологийн аргууд. http://soc.lib.ru/su/158.rar
Бурдье, Пьер http://bourdieu.name/
Гидденс, Энтони Социологи. http://socioline.ru/node/440
Зомбарт, Вернер Социологи. http://sociolog.in.ua/view_book.php?id=1488

Орос хэл дээрх
Бутенко И. А. Анкетный опрос как общение социолога с респондентом.- М., 1989.
Бутенко И. А. Социологийн судлагааг хэрхэн явуулах вэ.- М., 1990.
Гофман, Александр Социологийн түүхийн долоон лекц. http://soc.lib.ru/su/354.rar
Дугин А. Г. «Бүтцийн социологи» М., 2010.
Зиновьев, Александр Александрович http://zinoviev.ru/
Ядов, Владимир Александрович Социологи судалгааны стратеги . http://soc.lib.ru/su/565.rar (12 мб)
Большой список публикаций, многие с полными текстами на сайте Института социологии РАН
История социологии на социологическом ресурсе soci-all.ru, посвященном проблемам социологии и антропологии
Библиотека трудов, изданная Центром социального прогнозирования и маркетинга. Практически все с полными текстами.
Учебное пособие «Прикладная социология: методология и методы. Интерактивное учебное пособие». Пособие снабжено сборником задач, разработанным М. К. Горшковым и Ф. Э. Шереги

Социологийн холбоо, нийгэмлэгүүд
Олон улсын социологийн нийгэмлэг
Украйны социологийн холбоо

Мэргэжлийн сэтгүүлүүд
Америкийн социологийн сэтгүүл
Америкийн эдийн засаг, социологийн сэтгүүл

Социологийн ухааны чиглэлүүд
Хүйсийн социологи
Социологи дахь математик аргууд
метасоциологи
Хотын социологи
Орон зайн социологи
Мэдлэгийн социологи
Харилцааны социологи
Соёлын социологи
Анагаах ухааны социологи
Залуучуудын социологи
Шинжлэх ухааны социологи
Шинжлэх ухааны мэдлэгийн социологи
Боловсролын социологи
Байгууллагын социологи
Улс төрийн социологи
Эрх зүйн социологи
Сэтгэцийн социологи
Олон нийтийн хүрээний социологи
Шажны социологи
Гэр бүлийн социологи
Хөдөлмөрийн социологи
Удирдлагын социологи
Сэтгэл хөдлөлийн социологи
Эдийн засгийн социологи
Эко социологи
Угсаатны социологи

Хамаарал бүхий ухаанууд
Нийгмийн антропологи
Нийгмийн философи
Нийгмийн сэтгэл судлал
Улс төр судлал
Нийгмийн тухай мэдлэг
Хүн ам зүй
Социометр
Статистика
Биосоциологи
Децессионизм

Гол ойлголтууд
Нийгэмшил
Нийгэм
Хүн төрлөхтөн
Соёл иргэншил
Засаглал
Давхараажилт
Хувь хүн
Бие хүн
Нийгмийн үйлдэл
Нийгмийн чадвар

ЭНЭХҮҮ БИЧВЭРИЙГ МОНГОЛЧИЛСОН: МУИС-НШУС-ИЙН ДОКТОРАНТ НЯМААГИЙН ОТГОНБАЯР

No comments: